NGA REDI SHTINO 
Ă« do tĂ« duhej tĂ« zhvillohej nĂ« lĂ«min e impaktit qĂ« Inteligjenca Artificiale (IA) po shkakton dhe do tĂ« vijojĂ« tĂ« shkaktojĂ« nĂ« fushĂ«n e âdijesâ, por argumenti do tĂ« ishte shumĂ« i gjerĂ« pĂ«r tâu trajtuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sintetizuar nĂ« platformat mediatike tĂ« shkruara, tĂ« cilitdo formati qofshin. Inteligjenca Artificiale Ă«shtĂ« njĂ« term/ pĂ«rkufizim mbi tĂ« cilin jo tĂ« gjithĂ«, ekspertĂ«t e fushĂ«s, bien dakord pĂ«r kapacitetin identifikues tĂ« funksioneve qĂ« fenomeni pĂ«rfaqĂ«son dhe qĂ« instrumenti nĂ« fjalĂ« Ă«shtĂ« i aftĂ« tĂ« ofrojĂ«, po tĂ« mbahet parasysh kuptimi i ngushtĂ« i fjalĂ«s âintelligentiaâ dhe faktit qĂ« Ă«shtĂ« historikisht konsideruar si element qĂ« dallon njeriun nga speciet e tjera. PĂ«rtej pĂ«rkufizimit apo termit tĂ« pĂ«rdorur, pĂ«r dikĂ«, gjeneza e saj nis mĂ« 1943, me rrjetet e para neurale tĂ« Warren Mcculloch dhe Walter Pitt (modelet matematikore tĂ« projektuara pĂ«r tĂ« riprodhuar funksionet neurale humane, tĂ« trurit tĂ« njeriut) e pĂ«r dikĂ« tjetĂ«r nis me Alan Turing 10 vite mĂ« pas.
Pra, asgjĂ« nuk ka lindur dje, papritur e pa kuptuar. PavarĂ«sisht tĂ« gjithĂ«s, aspekti revolucionar i âaksesit nĂ« dijeâ Ă«shtĂ« i prekshĂ«m tashmĂ« nĂ« nivel global, falĂ« programeve si âChatGPTâ, apo tĂ« tjera dhe kur flasim pĂ«r âakses nĂ« dijeâ nuk mund tĂ« shmangim çështjen e impaktit/ndikimit qĂ« IA ka dhe do tĂ« ketĂ« nĂ« botĂ«n e edukimit dhe arsimit. Ashtu siç legjislatorĂ«t e mbarĂ« botĂ«s po nguten tĂ« ndĂ«rmarrin politika rregullatore dhe ligje pĂ«r administrimin e pĂ«rgjegjshĂ«m tĂ« fenomenit tĂ« IA, qĂ« Ă«shtĂ« i destinuar tĂ« evoluoje nĂ« progresion gjeometrik, po ashtu edhe universitetet, kudo, po bĂ«jnĂ« llogaritĂ« e para me atĂ« qĂ« personalisht vlerĂ«soj se do tĂ« jetĂ« kthesa mĂ« e paparashikueshme dhe e rrezikshme qĂ« do tĂ« marrĂ« arsimi i lartĂ« nĂ« historinĂ« e tij. Nuk i referohem kĂ«tu rrezikut tĂ« plagjiaturave nĂ« masĂ« dhe çështjeve tĂ« natyrĂ«s sĂ« integritetit akademik apo impaktit/ndikimit tĂ« lartĂ« qĂ« IA do tĂ« ketĂ« edhe nĂ« fushĂ«n e didaktikĂ«s universitare (mĂ«simdhĂ«nies e mĂ«simnxĂ«nies).
I referohem impaktit që IA ka dhe do të vazhdoje të ketë në tregun e punës, në mënyrë eksponenciale dhe të dinamikës me të cilën do të afektojë, së pari, arsimin e lartë në nivel global. Arsimi i lartë është hallka e fundit e sistemit të edukimit dhe finalizuesja e përgatitjes për përballjen me tregun. Për rrjedhojë, e destinuar të reflektojë e para ndryshimet e tij. Për ta bërë më të thjeshtë po marr si shembull modelin e Renditjes se Universiteteve (University Ranking) që sot kompani prestigjioze në mbarë botën ndërmarrin për të realizuar renditjen e universiteteve në nivel kombëtar, kontinental apo global. Siç është e ditur, modelet janë të ndryshme për shkak të formateve të ndryshme kulturore-politikesociale, të përkatësisë së operatorëve që i ofrojnë. Modeli anglo-sakson, me në krye atë USA, vlerëson mbi bazën e pak kritereve apo indikatorëve që tregojnë se si dhe sa i çmon tregu universitetet në nivel lokal dhe global.
Indikatorët kryesorë janë: sa kohë nga diplomimi është punësuar studenti, pranë cilës kompani dhe me çfarë page. Ndërkohë, modeli europian si shembull antiteze, merr në vlerësim shumë më tepër indikatorë me natyre sociale, si: numrin e stafit akademik me titull profesor, numrin e kontributeve të tyre shkencore dhe në cilat nivele, numrin e bibliotekave në dispozicion për studentët, hapësirat e gjelbra deri dhe mensat, në shërbim të tyre. Në mënyrë të dukshme lidhjet e këtyre të fundit me tregun dhe nevojat e tij rezultojnë të mangëta/deficitare në finale. Në sistemin anglo-sakson cikli i studimeve universitare Master (MA), lidhet edhe më ngushtë me nevojat e tregut për shkak të interesimit të drejtpërdrejt dhe kontakteve që sipërmarrjet e ndryshme kanë me boten universitare.
Në vitin e fundit të studimeve, ata përzgjedhin paraprakisht, ende pa përfunduar studimet, të punësuarit e tyre të ardhshëm, duke ndërthurur praktikat profesionale (intership-et) me studimet master e për më tepër, duke përditësuar në vazhdim, në këtë mënyre, kurrikulat e programeve Master me nevojat e tyre dinamike, që pasqyrojnë zhvillimet imediate të nevojave të tregut. Aty ku kjo lidhje është më e fortë, edhe impakti po ndihet dhe do të ndihet me akut, kur flitet për atë IA. Deri tani njeriu ka prodhuar mjete e instrumente në funksion dhe ndihmë të tij. Tani ka arritur në materializimin e instrumenteve në zëvendësim të tij, siç janë ato IA.
NĂ« Milano, nĂ« vitin e fundit, nĂ« 5 ndĂ«r studiot mĂ« tĂ« mĂ«dha ligjore, stafi Ă«shtĂ« reduktuar me 20% prej fillimit tĂ« pĂ«rdorimit tĂ« âChatGTPâ dhe programeve tĂ« tjera tĂ« ngjashme. Kur kjo ndodh nĂ« studiot ligjore, me kapacitetet mĂ« tĂ« larta tĂ« analizĂ«s dhe sintezĂ«s, nĂ« njĂ« vend si Italia, çfarĂ« do tĂ« ndodhĂ« me studiot mĂ« tĂ« vogla ligjore, ku kĂ«to kapacitete mungojnĂ« dhe IA mund tâi ofrojĂ« apo zĂ«vendĂ«sojĂ« me çmime gati qesharake.
SI KA NDRYSHUAR DHE PO NDRYSHON TREGU, FALĂ SAJ
KĂ«to pyetje nuk shtrohen vetĂ«m nĂ« lidhje me atĂ« pjesĂ« tĂ« tregut tĂ« shĂ«rbimeve, ku impakti IA Ă«shtĂ« mĂ« imediat. Ato janĂ« prezente kudo. Ato janĂ« prezente sĂ« pari lidhur me impaktin qĂ« ka dhe do tĂ« ketĂ« kjo mbi mĂ«nyrĂ«n se si Ă«shtĂ« organizuar sistemi universitar dhe produktit qĂ« ofron. Sa mĂ« shumĂ« Ă«shtĂ« rritur oferta e formimit autodidakt nĂ« treg, nĂ«pĂ«rmjet kanaleve mediatike falas, si âYoutubeâ etj., aq mĂ« shumĂ« ka pĂ«suar goditje modeli universitar klasik nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. Tregu duket gjithnjĂ« e mĂ« i orientuar drejt zgjidhjeve tĂ« shpejta qĂ« u pĂ«rgjigjen nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« efikase dinamikave tĂ« tregut tĂ« punĂ«s, ndryshe nga ciklet e gjata tĂ« diplomave universitare. Po tĂ« marrim nĂ« vlerĂ«sim botĂ«n e teknologjisĂ«, komunikimit (ICT) dhe tĂ« punĂ«simit nĂ« to, nuk mund tĂ« mos konstatojmĂ« numrin e lartĂ« tĂ« autodidakteve dhe personave qĂ« punĂ«sohen nĂ« kĂ«tĂ« fushĂ«, duke pasur profile tĂ« tjera.
Kjo, falĂ« pajisjes me licenca specifike, qĂ« mundĂ«sojnĂ« punĂ«simin pa pasur nevojĂ« detyrimisht pĂ«r diploma universitare. PĂ«r njĂ« moment u duk sikur Universitetet Telematike u programuan pikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« ishin sa mĂ« afĂ«r nevojave tĂ« tregut duke ofruar njĂ« format mĂ« fleksibĂ«l dhe formim âon demandeâ, tĂ« aksesueshĂ«m 24/7, por nuk ka rezultuar ende kĂ«eshtu. Platformat e MĂ«simdhĂ«nies/MĂ«simnxĂ«nies Online (E-learning) tĂ« fuqizuara nga Inteligjenca Artificiale (IA), janĂ« tashmĂ« sfidat e tyre tĂ« radhĂ«s. Por sa do tâi avantazhojĂ« kjo Universitetet Telematike nĂ« krahasim me ato tradicionale. Mbetet pĂ«r tâu parĂ« lidhja qĂ« kĂ«to tĂ« fundit do tĂ« jenĂ« tĂ« afta realizojnĂ« me tregun e punĂ«s dhe dinamikat e tij. Sistemi universitar tradicional Ă«shtĂ« i pari qĂ« po preket nga ndryshimet e rrufeshme tĂ« gjeneratĂ«s sĂ« sistemeve operative âAndroidâ e âAppleâ dhe aksesit nĂ« informacionin e personalizuar qĂ« ofrojnĂ«. Siç duket ai nuk po percepton dot ende rrezikun qĂ« shfaq nĂ« horizont potenciali i formimit autodidakt dhe zgjidhjes/ zgjedhjes qĂ« ofron Inteligjenca Artificiale (IA).
Të dyja, së bashku dhe të ndërthurura, mund të krijojnë pasoja të paprecedenta, për sistemin universitar tradicional, në qoftë se ky i fundit nuk do të dijë të lexojë dhe përshtatë trendet evolutive të tregut të punës me kapacitetet e tij ekzistuese dhe ato që mund të krijohen. Ndryshe nga sistemi universitar anglo-sakson që ka pasur nder shekuj një lidhje fiziologjike me tregun e punës, ai europian pavarësisht të gjitha strategjive dhe politikave të miratuara nga BE, në këtë drejtim, mbetet ende shumë larg. Kjo, më shumë siguri për karakteristikat e ndryshme kulturore dhe socio-ekonomike që i dallojnë këto sisteme. Ligji për Inteligjencën Artificiale (AI Act) i Parlamentit Europian (qershor 2024) e bëri atë institucionin e parë në botë që miraton akte rregullatore/ligjore mbi IA. Në këtë kuadër, ai ndan në 4 kategori subjektet që ekspozohen/përballen në nivele të ndryshme ndaj rrezikut të IA.
Arsimi i Larte katalogohet/renditet nĂ« kategorinĂ« e parĂ« tĂ« subjekteve me riskun mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« ekspozimit ndaj dĂ«meve tĂ« mundshme nga IA. Nuk ka mĂ« asnjĂ« dyshim se globalizmi nĂ« fazĂ«n finale tĂ« zbatimit tĂ« tij, nĂ« tĂ« cilĂ«n vlerĂ«sohet se kemi hyrĂ«, po materializon kalimin nga ekonomia e kapitalit dhe e tregut, nĂ« ekonominĂ« e dijes dhe informacionit, ku zhvillimi teknologjik po imponon/kushtĂ«zon ritme tĂ« paimagjinuara mĂ« parĂ«. MĂ« shumĂ« se njĂ« bashkĂ«punim i ngushtĂ« ndĂ«rmjet dijes/universiteteve dhe tregut, siç Ă«shtĂ« modeli anglo-sakson, nĂ« horizontin global duket se po projektohet njĂ« model konkurrues/kompetitiv ndĂ«rmjet tyre, ku tregu nĂ« mĂ«nyrĂ« instiktive po orientohet/organizohet kundĂ«r modelit monopolist tĂ« dijes qĂ« buron âvetĂ«mâ nga sistemi universitar. Deri mĂ« tani sharmi qĂ« mbulonte boten universitare dhe aksesi i kufizuar nĂ« tĂ« (pĂ«r sa kohĂ« ishte i tillĂ«), ka mbajtur tĂ« lidhur Ă«ndrrĂ«n e ashensorĂ«ve sociale me mundĂ«sinĂ« e aksesit ndaj elitave.
RĂ«nia e peshĂ«s gravitacionale tĂ« borgjezisĂ« dhe shtresave tĂ« mesme, ka paragjykuar rĂ«ndĂ« modelin e ashensorĂ«ve socialĂ« qĂ« universitetet pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« tashmĂ« ndĂ«r shekuj. Haptazi tregu po preferon gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« zgjidhje praktike e jo teorike. TĂ« shpejta dhe jo ciklike. TĂ« afta tâu pĂ«rshtaten dinamikave tĂ« larta tĂ« tij. NĂ« tĂ« po spikasin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« alternativat e formimit autodidakte dhe ky realitet nuk mund tĂ« mohohet e tĂ« anashkalohet, mbi tĂ« gjitha nga ata qĂ« ju pĂ«lqejnĂ« tĂ« koleksionojnĂ« Phd. Sot pĂ«r shkak tĂ« ndryshimit tĂ« mĂ«nyrave tĂ« formimit dhe edukimit âtĂ« personali zuarâ, sistemi universitar Ă«shtĂ« nĂ« krizĂ« tĂ« fortĂ« ekzistenciale. Inteligjenca Artificiale (IA) po i shtohet listĂ«s sĂ« gjatĂ« tĂ« instrumenteve nĂ« favor tĂ« formimit autodidakte tĂ« individit, qĂ« teknologjia po ofron me eficiencĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« lartĂ«, duke u vendosur nĂ« krye tĂ« saj.
Si rrjedhojĂ«, potenciali i saj po shfaqet seriozisht shqetĂ«sues pĂ«r kĂ« Ă«shtĂ« mĂ«suar tĂ« shohĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tradicionale universitetin si shtĂ«pinĂ« e dijes, djepin e kulturĂ«s dhe qytetĂ«rimit perĂ«ndimor. Pra, sfidat pĂ«r sistemin universitar janĂ« mĂ« tĂ« larta se kurrĂ«, edhe pse ndryshime thelbĂ«sore sigurisht qĂ« nuk do tĂ« ndodhin nesĂ«r e pĂ«r sa kohĂ« IA nuk do tĂ« zĂ«vendĂ«sojĂ« veprimtarinĂ« intelektuale tĂ« njeriut nĂ« pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« saj e sidomos nĂ« atĂ« vendimmarrĂ«se. Por, do tĂ« jenĂ« stimujt (mekanizmat nxitĂ«s) qĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« bazĂ«n e kĂ«tyre prirjeve/trendeve, qĂ« do tĂ« bĂ«jnĂ« ndryshimin dhe tregu ka treguar prej kohĂ«sh qĂ« Ă«shtĂ« shume i ndjeshĂ«m ndaj tyre dhe se me ta ushqehet nĂ« vazhdimĂ«si. NĂ« qoftĂ« se nĂ« botĂ«n akademike dominon shprehja, âboto ose largohuâ (publish or perish), nĂ« situatĂ«n aktuale sistemi universitar ndodhet tashmĂ« pĂ«rballĂ« faktit âpĂ«rshtatu ose largohuâ (conform or perish).
Hyrja nĂ« treg pĂ«r pĂ«rdorimin civil tĂ« kompjuterave kuantikĂ« do fuqizojĂ« me miliona apo mĂ« shumĂ« herĂ« kapacitetin dhe performimin aktual tĂ« InteligjencĂ«s Artificiale (IA) dhe kjo do tĂ« ndodhĂ« brenda 2030. AsnjĂ«herĂ« bota universitare nuk ka pasur kaq pak kohĂ« pĂ«r tâu pĂ«rshtatur me njĂ« ndryshim kaq tĂ« madh dhe tĂ« pazakonte. SĂ« fundmi, por jo pĂ«r nga rĂ«ndĂ«sia, shtrohet pyetja se si do tĂ« ndikojĂ« kjo situatĂ« nĂ« sistemit universitar shqiptar dhe me çfarĂ« shpejtĂ«sie. Kjo do tĂ« varet nga faktorĂ« tĂ« brendshĂ«m dhe tĂ« jashtĂ«m. Mbi tĂ« gjitha, kjo do tĂ« varet nga koeficienti apo niveli i pĂ«rshtatjes qĂ« Ă«shtĂ« element karakteristik i çdo populli/kombi. PikĂ«risht ky element i fundit e kthen paradoksalisht situatĂ«n nĂ« avantazh tĂ« rrethanave tona.
Kapërcimet e mëdha historike dhe kushtet ekstreme të nevojës kanë kultivuar te shqiptarët karakteristika të larta të përshtatjes, në çdo fushë, të ngjashme me atë të popullit hebre. Në shumë vende të Perëndimit kasta/shtresa akademike ka një influencë të padiskutueshme në sferën politike, gati të barabartë me atë të magjistratëve dhe rezistenca e këtyre kategorive ndaj ndryshimeve të mëdha ka qenë dhe mbetet një element me të cilin Perëndimi ka bërë llogaritë në mënyrë konstante. Për të njëjtën arsye, përshtatjet dhe ndryshimet nuk kane qenë gjithnjë të shpejta. Për të njëjtën arsye, faturat kanë qenë gjithnjë prezente dhe të larta. Ndërkohë tregu i punës, me egzigjencat e tij dinamike, lundron me shpejtësi të ndryshme e me kërkesa gjithnjë e më të larta, falë teknologjisë dhe së fundmi edhe më të shpejta falë IA. Për fat apo jo, mungesa e faturave të tilla na privilegjon në krahasim dhe në këndvështrimin rajonal e global. Aq sa të avantazhuar jemi në këtë aspekt, aq edhe të dizavantazhuar jemi në kontekstin e brendshëm të konsumimit të teknologjisë dhe të karakteristikave të tregut tonë lokal e kombëtar.
Nga ndërthurja e tyre do të mund të shihen shpejt trendet e para të përshtatjes, ndërkohë që debati ende nuk është ngritur në nivelin e nevojshëm akademik. Kush ka mbërritur në fund të këtij artikulli, me siguri pyet veten se çfarë kontributi praktik për sistemin e lartë arsimor shqiptar, mund të sjellin elementet e përcjellë këtu, përtej disa konstatimeve të diskutueshme e të përgjithshme. Në fakt, artikulli synon të hapë dhe të nxisë një cikël debatesh të nevojshme, në çdo format apo platforme mediatike të mundshme mbi të ardhmen e sistemit të arsimit të lartë në vend dhe sfidat me të cilat do të përballemi në vitet që do vijnë. Me sfidën e Inteligjencës Artificiale (IA), me atë demografike, por edhe me përshtatjen e programeve e mënyrave të mësimdhënies e mësimnxënies në kuadrin e teknologjive të fundit.
*Universiteti âLuarasiâ
NDIQE LIVE “PANORAMA TV” © Panorama.al Burimi informacionit @Panorama.al: Lexo me shume ne :bota sot www.botasot.co
