SEJDO HARKA
“Poeti i madh shkruan kohën e tij.” T. S. Eliot
merikane dhe angleze ka mbetur në kujtesën e lexuesve jo vetëm si pionier i parë i poezisë moderne, që përcjell idetë e standardizuara të kohës, por dhe si një nga poetët më të mëdhenj të letërsisë botërore të shekullit XX. I tronditur thellë nga luftërat shkatërruese të “Tokës së djegur”, të mbetur shkretë dhe metamorfoza, që po pësonte njeriu tokësor e shoqëria e kohës, si rezultat i të ashtuquajturit “Revolucioni i yjeve”, ai nëpërmjet groteskut të tij poetik, kërkon të ndërtojë mrekullinë e botës qiellore kristiane, si të vetmen shpëtimtare të njerëzimit të kohës. Këtë Eliot u mundua ta realizonte nëpërmjet të gjithë arsenalit të tij krijues shumëplanësh. Ai u shqua si eseist e dramaturg, kritik letrar dhe botues, sociolog dhe publicist. Por fusha mbi të cilën ngriti tempullin e famës së tij të padiskutueshme ishte poezia origjinale, ku përmes “ajsbergut” të tij poetik, kërkon ta largojë njeriun e kohës nga të këqijat e botës tokësore, për ta kthyer drejt “kthjelltësive shpirtërore” të botës kristiane. Po, kush është Tomas Stearns Eliot?
Ai lindi më 26 shtator të vitit 1888, në St. Lauis, Misuri, në një familje të pasur, që emigroi nga Anglia për në Amerikë nga fundi i shekullit XVII. E ëma e tij ishte një aktiviste e shumë veprimtarive social-kulturore të kohës dhe shkruante poezi. I ati ishte një biznesmen i suksesshëm, ndërsa gjyshi ishte një nga drejtuesit kryesorë të Kishës së Nju Englandit dhe themelues i Universitetit të Uashingtonit. Nga viti 1906 deri në vitin 1916 kreu studimet e larta për filozofi dhe letërsi, në universitetet më të mira të botës, si ai i Harvardit, Oxfordit dhe i Sorbonës, ku përgatiti temën për metafizicienin anglez F.H.Bradhey. Por, lufta nuk e lejoi ta mbronte këtë studim me gojë. Ky është momenti i largimit të tij përfundimtar nga karriera akademike, për të nisur rrugën e poezisë, e cila më pas do t’i jepte një emër të shquar. Nisi të shkruajë letërsi, pandërprerë, duke ecur në gjurmët e poezisë tradicionale të Arthur Symonsit dhe të Jules Laforges, poezitë e të cilëve i zgjerojnë vizionin dhe i ushqejnë talentin poetik. Edhe pse në Amerikë ai bënte një jetë të mirë, në vitin 1915 largohet prej andej për t’u rikthyer në Anglinë e origjinës së tij familjare, për të mos u larguar kurrë, deri sa vdiq, më 4 janar të vitit 1965. Për herë të parë u martua me Viviene Haigh-Uodin, në vitin 1915, por kjo martesë nuk shkoi gjatë. Ndaj u martua për së dyti herë me Esmé Valerie Fletcherin, në vitin 1957, me të cilën kaloi të gjithë jetën.
Karrierën e tij e nisi si mësues, ndërsa në vitet 1917-1925 punoi si nëpunës në departamentin e marrëdhënieve me jashtë në Lloyd Bank, me shpresën se do të gjente kohë për t’u marrë edhe me poezi. Krijimet e tij të para dallohen për temat e urta dhe motivuese për lexuesit. Tomas Eliot, edhe pse me origjinë angleze, duke filluar nga viti 1927, koha kur hoqi dorë përfundimisht nga shtetësia amerikane, mbeti poet tipik amerikan, vazhdues i artit të Emersonit dhe Uitmanit. Bashkë me Ezra Poundin do të bëhej model dhe frymëzues për poetët modernë të kohës. Me lëvizjen për letërsinë moderne, ai bashkë me shokët e tij u bënë një shkollë e vërtetë letrare dhe estetike. Elioti, si poet tipik ekstravagant e modern, në krijimtarinë e të cilit ndërthuret bukur eseja me vjershërimin, do të nderohej me disa çmime të larta kombëtare dhe ndërkombëtare. Mes tyre “Medalja e artë e mbretëreshës së Britanisë së Madhe”. Por çmimi që do t’i jepte një njohje më të madhe në botë do të ishte ai “Nobel” për letërsinë, për vitin 1948, akorduar nga Akademia Suedeze.
Tomas Eliot, në fjalën e tij më 10 dhjetor të vitit 1948, mbajtur në banketin e Nobelit në bashkinë e Stokholmit, mes të tjerash nënvizon: “Te çmimi “Nobel” shoh dashamirësinë tuaj për të më kthyer në simbol të veçantë. Gjuha e poezisë është e veçantë. Të shijosh poezinë e një gjuhe tjetër, do të thotë të shijosh mirëkuptimin e atij populli me popujt e tjerë.” Për Eliotin poezia e çdo vendi do të prishej dhe ndoshta do të zhdukej po të mos ushqehej nga poezia e gjuhëve të tjera të botës. Prandaj ai mendon se çmimi “Nobel” një poeti i jepet në radhë të parë për vlerat mbikombëtare të poezive të tij.
Përfaqësuesi i Akademisë Suedeze në këtë banket, Gustaf Hellstrom, laureatit të këtij çmimi i drejtohet me këto fjalë: “Për ju, z. Eliot, shpëtimi i njeriut qëndron në ruajtjen e traditës kulturore. Tradita nuk është ngarkesë e vdekur. Ajo është dheu në të cilin hidhen farat e të mbjellave të ardhshme.” Ndërsa Sekretari i Përgjithshëm i kësaj Akademie, Anders Osterling, në fjalën e prezantimit të këtij çmimi të madh, duke e quajtur Eliotin poet të idealeve të standardizuara, mes të tjerash vë në dukje: “Në krijimtarinë e tij gjej një theks të veçantë për të çarë ndërgjegjen e brezit tonë me mprehtësinë e diamantit. Elioti, në mënyrë të veçantë shkëlqen jo me anën sasiore, por atë cilësore të poezive, të cilat ngrihen nga thellësitë e oqeanit si një majë shkëmbore dhe formojnë një gur themeli, me fuqinë mistike të një katedraleje. Është një poezi që mban vulën e përgjegjësisë strikte dhe të vetë disiplinës së jashtëzakonshme. Ajo përqendrohet në gjërat thelbësore, larg emocioneve. Është e ngurtë si graniti dhe e pa stolisur, por e ndriçuar nga një rreze e befasishme, që buron nga hapësira e pakohë e mrekullive.” Përmbajtja e poezive të Eliotit është e pazakontë, mbart probleme, të cilat duhen tejkaluar dhe pengesa që duhen kapërcyer. Revolta e tij ndaj realitetit të kohës është revolta e një besimtari të krishterë. Nuk e stërmadhon forcën e poezisë, në raport me atë të religjionit, por ai është i bindur se jeta tokësore është krejtësisht një evazion i vazhdueshëm i vetë njeriut. Me fjalën “traditë” ai nënkupton lëvizjen, diçka që nuk mund të jetë statike. Në krijimtarinë e tij mbizotëron mendjehollësia e lartë, imagjinata dhe analiza në thellësitë e nënujshme të ajsbergut.
Siç kemi përmendur edhe më lart, krijimtaria e Eliotit është shumëpërmasore. Me esetë e tij ai shpalos përmasat akademike për nocionet bazë të teorisë së letërsisë. Në to ai shpreh idetë dhe shijet klasike në letërsi, ruajaliste në politikë dhe anglokatolike në besim. Një nga esetë e tij më të mira, përmes së cilës përçon mendime dhe ide të thella, është ajo me titull “Tradita dhe talenti individual”. Në të theksohet se tradita ekziston jashtë rrethanave dhe kohës që përshkruan poeti. Shkrimtari i madh është ai që shkruan kohën që jeton dhe që me idetë e tij troket në botën e së ardhmes.
Tomas Elioti shkroi edhe 7 drama në vargje, si: “Vrasja në Katedrale” (1935) dhe “Partia koktej” (1949), të cilat u vunë në shumë skena të Londrës dhe në disa vende të tjera të botës. Ishte koha, kur edhe pse ishte bërë plotësisht qytetar anglez, vazhdonte të shkonte në SHBA për të dhënë leksione në universitetet e tyre të rëndësishme për çështje të filozofisë, teorisë së artit, letërsisë dhe të sociologjisë.
Megjithatë, ai u shqua veçanërisht në fushën e poezisë. Poezitë e tij janë përkthyer jo vetëm në shumë gjuhë të botës, por edhe në gjuhën shqipe, nga shqipëruesi Gentian Çoçoli etj. Janë të shumta poezitë e tij që ruhen edhe sot e kësaj dite në fondacionin e Nobelit të Akademisë Suedeze. Por ne, më poshtë po ndalemi tek ajo me titullin “The Rock”. Vargjet e kësaj poezie tingëllojnë si një pamflet grotesk, kundër shoqërisë moderne të kohës, që vijnë si refleksion i të ashtuquajturit “Revolucion i yjeve”. Ja disa nga vargjet e saj, ku pjesa e nënujshme e ajsbergut poetik shfaqet drejtpërdrejt, pa nevojën e intuitës zhbiruese metaforike: “O revolucion i përjetshëm i yjeve të mirëvendosur,/O ti, botë e pranverës, bindjes dhe vdekjes,/ Ky qark i pafund idesh dhe veprimesh,/Që sjell dituritë e lëvizjes, por jo të prehjes,/E gjithë kjo dituri më afron më pranë vdekjes.”
Elioti, i tronditur nga shkatërrimi shpirtëror dhe moral i njeriut, nga degradimi i shoqërisë, përmes gjallërimit të krimit, shtypjes dhe shfrytëzimit, si rezultat i të ashtuquajturit “Revolucion i yjeve”, që kishte sjellë një shoqëri hibride e fshikullon atë ashpër përmes apostrofit grotesk. Duke i mohuar këto metamorfoza, që në dukje shfaqen si moderne, ndërsa në të vërtetë bëhen shkak për regres, poeti shpëtimin e njeriut dhe të shoqërisë e kërkon te krishtërimi. Kështu, më poshtë shkruan: “Ku është vallë jeta që kemi humbur, që në gjallim/ku është mençuria që humbëm me informacionin?!”. Për Eliotin është koha kur njerëzimi ka humbur udhën e vërtetë të bekimit, ndaj qytetërimin dhe njerëzit e kohës i fshikullon nëpërmjet vargjeve sarkastike: “O qytete të ndyta…/O ju brezi i njerëzve të ditur, që s’dini ç’bëni!” Ndërsa zoti, i zhgënjyer nga njerëzit, nëpërmjet gojës së tij u drejtohet atyre me vargjet qortuese: “Unë ju kam dhënë duart, që ju i kthyet nga adhurimi/Unë ju kam dhënë buzët, për t’ju shprehur ndjenja miqësie/Unë ju dhashë fuqinë e zgjidhjes, ndërsa ju, thjesht alternativën.”
“Vepra e Eliotit,- thotë poeti i madh C. Mitosz, – është një përpjekje për të treguar se poezia religjioze mund të fitojë sërish privilegjet e dikurshme.” Një nga vëllimet poetike që i dha famën më të madhe Eliotit, është ai me titullin “Toka e shkretë”. Në poezinë “Varrimi i të vdekurve”, përmes vargjeve metaforike peizazhike: “Dimri mbajti ngrohtë, mbështolli/dheun me harresë dëbore ushqeu/Një bulbë jete, me bulbë të tharë”, poeti shpreh trishtimin që përcjell një jetë e fikur e tjetërsuar, tashmë në një “grusht hiri”. Qytetet e kohës i quan qytete ireale, kufomat e mbjella në kopshtet e tyre, nuk dihet nëse “Do të lulëzojnë sivjet/apo ngrica e parë ua ka prishur shtatin.” Heroi lirik i Eliotit, duke predikuar zjarrin, pas një shkrumbulli ere ndien “Rropama kockash dhe ngërdheshje të frikshme vesh më vesh.” I pakënaqur nga realiteti i kohës, me dëshpërim e dhimbje u drejtohet njerëzve të zhgënjyer me vargjet: “O të mirët e mi/ Njerëz që prisni hiçin/O zoti im, shkulëm që andej”(22), që jo vetëm kërkon ta mohojë këtë realitet të trishtë, por edhe të largohet prej tij sa më parë. Simbolika, sa groteske, aq dhe metaforike bëhet akoma më e thellë në vargjet e poezisë “Çfarë i tha bubullima”: “O mik i shtrenjtë, gjaku ma shkallmon zemrën/Dhe kjo nuk do të shkulet në nekrologjinë tonë…”.
Disa nga poemat e Eliotit, siç është “Toka e shkretë” (1967), e marrin frymëzimin nga legjendat e ripërtërira, të referuara nga poetët simbolistë pararendës të tij. Ripërtëritja e miteve të lashta i jep atij forcë për të stigmatizuar dukuritë e këqija të shoqërisë moderne të kohës. Motivin e shkatërrimit të tokës ai e merr nga tragjedia “Edipi mbret” e Sofokliut, i cili tregon se shkatërrimi i Tebës vjen si rezultat i incestit të Edipit me nënën e tij, Jokastën. Edhe për Eliotin “Toka e djegur” është rezultat i marrëzisë së tokësorëve të asaj kohe. Ndërsa motivi i poezisë “Vdekja nga uji”, buron nga motivi i ringjalljes së shpirtit të njeriut, gjë që për autorin nuk do të vijë nga njerëzit tokësorë, por nga kozmosi kristian, i çliruar nga veset dhe të këqijat tokësore. Në poezinë “Çfarë tha bubullima” Elioti e sheh rrënimin e shoqërisë te Evropa Lindore e veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore, që solli murtajën bolshevike të Stalinit.
Një nga përmbledhjet më të bukura poetike të Eliotit është ajo me titullin “Katër kuartetet” (1943), ku përfshihen katër poema. Shkrimi dhe botimi i tyre i kushtoi atij një kohë të gjatë prej tri dekadash. Edhe në këto vepra simbolika dhe imagjinata e krishterë është e pranishme kudo. Kjo vjen si rezultat i konvertimit të tij të plotë në një të krishterë të devotshëm, që në vitin 1927. Në të katër poemat zënë vend disa dukuri të përbashkëta, si: lakonizmi gjeografik, meditacioni përshkrues mbi natyrën, teologjia e krishterë, sentencat filozofike… Brendia e tyre është refleksion i katër stinëve. “Burunt Norton” është refleksion i fillimit të verës, “Esat Coher” simboli i tokës në fillim të verës, “The Dry Salvoges”, simboli i ujit dhe i vjeshtës dhe “Lidte Giddi”, simbol i zjarrit dhe i dimrit. Këto poema janë të shkruara me një gjuhë të bukur eseistike, poetike, që edhe pse në bosht kanë të njëjtën brendi, secila poemë ka veçoritë e saj të papërsëritshme. Për shkak të ideve të thella dhe muzikalitetit poetik, ato janë kthyer në simfoni muzikore.
Në qendër të poemës “Burunt Norton” (1935) vendoset një kështjellë e braktisur, e ndërtuar mbi rrënojat e një shtëpie të hershme, e cila shkrumbohet nga zjarri. Ndaj u quajt “Shtëpia e djegur”. Pranë saj ndodhet një kopsht me trëndafila. Vargjet e poemës janë një meditacion i thellë, përmes të cilit përballen idetë tokësore me ato qiellore të besimit të krishterë. Poema nis me vargjet: “Kohë e tashme dhe kohë e shkuar/Janë ndofta të pranishme në kohën e ardhshme/Dhe kohë e ardhshme, gjendet në kohën e shkuar”(35), vargje që kanë vlerën e një sentence filozofike, përmes së cilës bëhet lidhja logjike mes së tashmes, së shkuarës dhe së ardhmes. Vargjet: “Hapat që jehojnë në kujtesë/Poshtë udhës që kurrë nuk morëm/Dhe që kurrë nuk hapëm”, shprehin pamundësinë e njerëzve për realizimin e ëndrrave të tyre. Për Eliotin “koha e shkuar dhe e ardhshme” kërkon ndërgjegjësim nga të gjithë njerëzit, për t’u larguar nga angazhimet tokësore. Varfërimi i botës së ndjenjave, dëbimi i botës së hamendjes, plogështimi i botës së shpirtit janë burimi i të këqijave të kohës.
Poema e dytë e këtij vëllimi “Sest Coher” (1940), lidhet me emrin e fshatit anglez nga buron origjina familjare e Eliotit, e cila në vitin 1967 emigroi në Boston të Amerikës. Poeti këtë fshat e vizitoi për herë të parë në vitin 1936. Edhe sot në këtë fshat ruhet një pllakatë përkujtimore, që përjetëson figurën e poetit. Ndërsa në kishën e fshatit ruhet hiri i trupit të Eliotit. Në pllakatë shkruhet me shkronja të arta epitafi me vargjet që hapin dhe mbyllin këtë poemë: “Në fillimin tim është fundi im/ Në fundin tim është fillimi im”, që ka vlerën e një sentence filozofike, e cila shpreh idenë e ripërtëritjes ciklike të jetës dhe shoqërisë, ide që thellohet nëpërmjet vargjeve: “Pas lindjes vjen vdekja, ashtu si pas një vdekjeje vjen një lindje.” Poema është dhe një refleksion për pafuqishmërinë e kohës për ndryshimin e gjërave dhe paaftësinë e tokësorëve për ndalimin e degradimit ekonomik, shpirtëror dhe moral të shoqërisë së kohës. Për poetin njeriu ndeshet me një shumëllojshmëri kohërash: me kohën për të ndërtuar, për të jetuar dhe për të prodhuar, me kohën e stinëve dhe kohën e yjeve. Bile, siç thotë dhe vetë ai, edhe me “kohën e bishave”. Për poetin asgjë nuk ka mbetur nga e kaluara. Ka vetëm një rrugë shpëtimi. Dhe kjo, fatkeqësisht, është nënshtrimi, gjë që e shpreh në vargjet: “E vetmja dije që shpresojmë/është dija e përuljes dhe e padijes.” Kjo rënie shpirtërore ndodh, jo sepse Elioti nuk e njeh vlerën e dijeve, por sepse i është lëkundur besimi te vlera njerëzore tokësore. Këtë mosbesim ai e mbyll me vargjet: “Ajo që nuk di, është e vetmja gjë që di/dhe ajo që ke është ajo që nuk ke”, e cila edhe pse u ngjan kalambureve, shpreh mosbesimin te dijet dhe shpirti i njerëzve të kohës. Për Eliotin te fillimi i jetës së njeriut të kohës, qëndron dhe fundi i tij. “Njeriu është krijesë e zotit dhe për zotin”, ide që e shpreh më qartë në vargun “Në fundin tim është fillimi im” (105).
Poema “The Dry Salvages” e ka marrë titullin nga një grup i vogël shkëmbinjsh me të njëjtin emër, ku familja e Eliotit pushonte shpesh. I lindur buzë Misisipit, ai ushqente një admirim të veçantë për lumenjtë, të cilët i quan “zotër të papajtueshëm dhe kokëfortë”. Për poetin qeniet njerëzore janë të pafuqishme ndaj tekave të natyrës. Ato, as mund të kontrollojnë dhe, as mund ta kuptojnë kohën, gjë që e shpreh nëpërmjet vargjeve: “Ne s’mund të mendojmë për një kohë, që nuk është oqeanike/Për një të ardhme që nuk është mashtruese.” Për të, e vetmja shpresë do të ishte krishtërimi. Edhe dhimbja, edhe lumturia janë njëlloj të pakuptueshme. Koha, herë bëhet varrmihëse dhe herë mbrojtëse e njeriut. Elioti nuk e kërkon të ardhmen e njeriut as te horoskopi, as te magjia, sepse ato i quan dëfrime, droga të kohës.
“Lidte Gidding” (1942) është poema e katërt e kuartetit, e cila titullin e ka marrë nga emri i një fshati anglez, strehë e një komuniteti religjioz të lashtë. Ky komunitet u shkatërrua nga Çarlsi i Parë, që në vitin 1946. Fillin e frymëzimit për këto vargje e merr nga “Komedia hyjnore” e Dantes. Thelbi i brendisë së saj është raporti mes përjetësisë dhe rëndësisë së objekteve, veprimeve dhe ndjesive të harxhuara kot nga njerëzit. Përmes vargjeve të saj, poeti bën thirrje për çlirimin e njeriut nga e shkuara dhe e ardhmja, për të jetuar sa më mirë të tashmen. Për poetin, dashuria është e kundërta e zjarrit të pasioneve: “Ne veç frymojmë/bjerrë prej zjarrit.” Shpesh, thotë poeti, atë që e quajmë fillim, është fundi ynë. Nëpërmjet kësaj substance filozofike, Elioti do të na thotë, se lindja dhe vdekja janë dukuri të zakonshme dhe ato peshojnë njëlloj në zinxhirin e ekzistencës dhe mosekzistencës së njeriut. Në fund të fundit, njeriu ka lindur për të vdekur. Por në duart e zotit ne e harrojmë këtë të vërtetë. Ndaj poeti e mbyll me vargjet: “Fundi i kërkimit tonë do të jetë mbërritja, aty ku u nisëm, atje ku gjejmë strehën e përjetshme”(112).
Për vetë përmasat dhe natyrën e krijimtarisë poetike të Eliotit, ata që kanë shkruar për të janë të shumtë. Por, në pamundësi për t’i përmendur të gjithë, do të ndalemi tek vlerësimet që i bën atij poeti nobelist polak, Czeslaë Mitosz: “Elioti shquhet si gjenerues i vlerave të besimit tek perëndia. Ai nuk iu bashkua shkollës së krijuesve të “artit për art.” Është poet simbolist, satirik i krishterë. “Principi kryesor i komunikimit të tij,-thekson Mitoszi,-është korrelacioni i imazhit dhe jo të shprehurit në mënyrë të drejtpërdrejtë. Ndërlikimi dhe ajsbergu ideor i mendimit, është një dukuri tjetër e krijimtarisë së tij poetike dhe estetike. Errësimi me qëllim i asaj që kërkon të thotë, vë në lëvizje mendimin e lexuesve për të zbuluar enigmat poetike, që ka dashur të shprehë.”
Elioti kishte krijuar një stil të papërsëritshëm peizazhi, ku mbretëron zymtësia dhe absurditeti, kotësia dhe hija e të vdekurve. Është kjo arsyeja, thotë Mitoszi, që “Toka e shkretë” i ngjan një tragjedie groteske. Ndikimi i këtij poeti në Amerikë, i ngjante një “diktature” të dëshiruar nga poetët e kohës. Brendia e vjershërimit të tij mbretërohet nga një personalitet i fortë që imponon mençuri, ndërsa në filozofinë e saj gjallon një besimtar i devotshëm. Vepra e Eliotit është një përpjekje serioze për të treguar se poezia religjioze mund të fitonte privilegjet e dikurshme danteske dhe shekspiriane. Por, në fakt, kjo ishte një sipërmarrje e dëshpëruar, mbasi ishin kohë kur asgjë nuk mund të ngrihej mbi rrënojat e së shkuarës. Megjithë tronditjen që kishte marrë besimi ndaj shoqërisë moderne të kohës, njerëzimi i shekullit XX nuk mund të mbytej në pafuqishmërinë pesimiste të hapave të para të saj.
Janë të shumta thëniet e mençura të Tomas S. Eliot, të cilat vazhdojnë të kenë vlerat e sentencave të bukura filozofike jo vetëm për të sotmen, por dhe për të ardhmen e njerëzimit. Në pamundësi për t’i përmendur të gjitha, po ndalemi tek disa prej tyre: “Vetëm ata që do të rrezikojnë për të shkuar shumë larg, mund ta dinë se sa larg mund të shkohet”, “Bëj gjëra të domosdoshme, thuaj gjëra të guximshme, adhuro gjëra të bukura”, “Humanizmi është një nevojë e mirë për të thënë gjëra serioze”, “Është e lehtë të flasësh, kur ke çfarë të thuash, por është e vështirë të kesh çfarë të thuash, kur duhet të flasësh”, “Drejtësia tentohet të korruptohet nga pasioni politik”, “Shumica e shqetësimeve në botë shkaktohen nga njerëzit, që duan të jenë të rëndësishëm…”.
/Gazeta Panorama
