FERDINAND SAMARXHI *NDERI I KOMBIT 
NĂ« vend tĂ« prologutâŠ
âNjĂ« mbret lindi atĂ« ditĂ«, njĂ« bebe porsi tiâŠâ KĂ«to vargje janĂ« pjesĂ« e njĂ« kĂ«nge tradicionale tĂ« Krishtlindjes, tĂ« titulluar A Baby Just Like You, kompozuar nga Xhon D. Henri nĂ« vitin 1975. Kjo kĂ«ngĂ« shpreh besimin se Krishtlindja lidhet me ditĂ«n e lindjes sĂ« Jezu Krishtit, i cili adhurohet nga miliona tĂ« krishterĂ« nĂ« mbarĂ« botĂ«n. MyslimanĂ«t, bazuar nĂ« shkrimet e tyre tĂ« shenjta, megjithĂ«se nuk e konsiderojnĂ« si Zot, e vlerĂ«sojnĂ« si njĂ« nga profetĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« historisĂ« sĂ« njeriut me HyjninĂ«. PĂ«r rrjedhojĂ«, etimologjia e termit âKrishtlindjeâ nĂ« shqip, âNataleâ nĂ« italisht dhe âNavidadâ nĂ« spanjisht, lidhet ngushtĂ« me lindjen e Krishtit. NdĂ«rsa anglishtja âChristmasâ rrjedh nga termi mesjetar âChristes Masseâ, qĂ« nĂ« pĂ«rkthim do tĂ« thotĂ« âMesha e Krishtitâ.
Krishtlindjet e para: maj, prillâŠ
Siç thekson Papa Gjon Pali II dhe siç mësohet në teologji, Krishtlindja ka një histori më të hershme parakristiane. 25 dhjetori, u përvetësua simbolikisht nga Kisha e hershme, pasi kjo datë ishte data e adhurimit për miliona njerëz në mbarë botën si ditë e kremtimit të kultit të diellit.
Në kishat e shekujve të parë, zakonisht festohej vdekja dhe jo lindja e figurave të rëndësishme, pasi Bibla (Mateu 14:6-10) nënjerëzon një lidhje midis festimit të lindjes dhe traditave pagane. Madje, vetë Jezusi, sipas Letrës së Parë drejtuar Korintasve (11:24-26), nxit ndjekësit e tij të kujtojnë vdekjen dhe jo lindjen e tij.
Studiuesit tregojnë se disa kisha të hershme kremtonin lindjen e Krishtit në muajt maj, prill apo janar. Edhe referencat biblike nuk mbështesin lindjen në dhjetor. Në Ungjillin sipas Lukës (2:8-12) thuhet se barinjtë ishin ende në fusha natën, gjë që në klimën e Lindjes së Mesme nuk do të ishte e mundur në dimër.
Kurani, libri i shenjtë i Islamit, përmend lindjen e Krishtit, ku Jezusi dhe nëna e tij, Maria, përmenden me admirim.
KREMTIME TĂ LASHTA PAGANE, KRISTIANEâŠ
Mesi dimrit për gjithë popujt e botës, ishte gëzim për largimin e ditëve të acarta, të egra të dimrit dhe afrimit e ditëve me diell. Popujt e ndryshëm në Europë festonin dritën dhe lindjen e diellit në ditët më të errëta, më të zymta, të vitit. Të gjithë popujt, gëzonin gjatë solsticit dimëror kur ditët e egra kishin përfunduar. Gëzimi për lindjen e diellit përjetohej si një nga ngjarjet më të mëdha, të cilët kudo popujt e manifestonin dhe e shprehnin në festat e tyre kushtuar lindjes së diellit.
Në Skandinavi, norvegjezët festonin që nga 21 dhjetori, Julin, solcistin dimëron deri në fund të janarit. Duke quajtur gjë të shenjtë rikthimin e ditëve me diell, ata sillnin në shtëpi trungje të mëdhenj dhe i vendosnin në oxhakun e tyre. Zjarri i trungjeve shkonte deri në 12 ditë. Norvegjezët besonin se ndërmjet djegies të trungjeve, digjeshin të gjitha të këqijat dhe çdo shkëndije zjarri që shpërthente nga djegia e tyre, mendonin se ishte një fat. Numrin e shkëndijave që shpërthenin nga vatra, e llogaritnin në një viç ose një gic.
GjermanĂ«t gjatĂ« dimrit nderonin perĂ«ndinĂ« pagane Oden. NĂ« mesin e ditĂ«ve tĂ« tyre, tĂ« tmerruar prej perĂ«ndisĂ« Oden, mendonin se ai fluturonte natĂ«n nĂ« pĂ«r qâell duke vĂ«zhguar njerĂ«zit. MeqĂ« PerĂ«ndia i nuk do ishte e kĂ«naqur me disa prej tyre, mendonin se ndonjĂ«ri nga ata mund tĂ« kishte fatin e zhdukjes. KĂ«shtu, gjatĂ« ditĂ«ve tĂ« mesit tĂ« dimrit, ditĂ« qĂ« konsideroheshin nga 25 dhjetori deri nĂ« ditĂ«t e para tĂ« janarit, mbylleshin brenda pĂ«r tĂ« mos pasur fatin e keq nga kjo PerĂ«ndi, e cila sipas tyre i gjykonte pĂ«r tâi zhdukur.
RomakĂ«t, mĂ«qĂ« ditĂ«t e dimrit ishin mĂ« tĂ« buta, festonin Saturnaljen, nĂ« ndĂ«rrim tĂ« Saturnit, perĂ«ndisĂ« sĂ« bujqĂ«sisĂ«, qĂ« zgjasnin nga 19-25 dhjetor. Saturnalja festohej si njĂ« periudhĂ« hedoniste, ku kishte bollĂ«k rendi dhe rendi shoqĂ«ror romak shprehte demokraci. PĂ«r njĂ« muaj skllevĂ«rit bĂ«heshin zotĂ«r. FshatarĂ«t merrnin komandĂ«n e qytetit. Tregu dhe qyteti ktheheshin nĂ« festĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ«. RomakĂ«t besonin qĂ« nĂ« kĂ«to ditĂ« tĂ« solcistit dimĂ«ror Juvelanja, e cila ishte nderim pĂ«r fĂ«mijĂ«t e RomĂ«s. PjesĂ«tarĂ«t e klasave tĂ« larta festonin lindjen e MithrĂ«s, perĂ«ndisĂ« sĂ« diellit tĂ« papushtueshĂ«m nĂ« 25 dhjetor. Besohej se Mithra, si njĂ« perĂ«ndi-fĂ«mijĂ« kishte lindur nga shkĂ«mb. PĂ«r disa romakĂ«, ditĂ«lindja e MithrĂ«s ishte dita mĂ« e shenjtĂ« e vitit. NĂ« RomĂ«n perandorake, nga viti 243 deri mĂ« 366 pas Krishtit, miqtĂ« dhe tĂ« afĂ«rmit shkĂ«mbenin dhurata dhe urime pĂ«r tĂ« festuar âdies natalisâ (dita e lindjes sĂ« Krishtit) nĂ« netĂ«t e ftohta tĂ« dimrit.
Në Indi, data 25 dhjetor festohej përmes formave dhe adhurimeve të ndryshme. Shtëpitë zbukuroheshin me kurora lulesh dhe gjethesh, ndërsa njerëzit shkëmbenin urime dhe dhurata të shumta me njëritjetrin.
Në Kinën e lashtë, besohej se Buda (Buddha) kishte lindur më 25 dhjetor, pasi shpirti i shenjtë kishte zbritur mbi nënën e tij të virgjër, Maja. Po ashtu, më 25 dhjetor, egjiptianët e lashtë festonin lindjen e shpëtimtarit të tyre të madh, Horusit, zotit të dritës dhe birit të Isis, mbretëreshës së qiejve dhe nënës virgjëreshë.
Osirisi, perëndia e të vdekurve dhe botës së nëndheshme në Egjiptin e lashtë, besohej gjithashtu të kishte lindur më 25 dhjetor si bir i një virgjëreshe të shenjtë. Shumë kohë përpara konvertimit në krishterim, grekët festonin 25 dhjetorin si ditën e lindjes së Herkulit, birit të Zeusit, zotit suprem të grekëve, i lindur nga gruaja e vdekshme Alcmena.
Bakusi romak, i njohur nga grekët si Dionisi, perëndia e verës dhe muzikës, mendohej se kishte lindur gjithashtu më 25 dhjetor. Adonisi, një tjetër perëndi e ringjallur nga vdekja dhe i adhuruar nga grekët e lashtë, kishte lindur mrekullisht po më 25 dhjetor. Adhuruesit e tij organizonin çdo vit festa madhështore, të mbushura me simbolika dhe rituale që përkujtonin vdekjen dhe ringjalljen e tij. Sipas të dhënave historike dhe arkeologjike, ceremonitë e lindjes së Adonisit zhvilloheshin në të njëjtin vend dhe në të njëjtën shpellë ku sot besohet se ka lindur Jezusi biblik.
Krishterimi: huazim, ridimensionim i paganizmitâŠ
Ashtu sikurse shumĂ« elementĂ« tĂ« tjerĂ« mitologjikĂ«, tĂ« pranuar pĂ«r tĂ« stolisur e pasuruar Krishterimin bashkĂ«kohor, ndĂ«r tĂ« cilĂ«t arkeologĂ«t, historianĂ«t dhe teologĂ«t pĂ«rmendin veçanĂ«risht mitet mitraiste, zoroastriane, egjiptiane, babilonase edhe festimet e Krishtlindjeve i kanĂ« rrĂ«njĂ«t, siç sqaron âThe World Book Encyclopediaâ, nĂ« festimet e lashta tĂ« festĂ«s sĂ« Saturnit, apo âSaturnaleveâ, nga ana e romakĂ«ve parakristianĂ«. Festime tĂ« ngjashme vihen re te Mitraizmi, i cili i ka fillimet e veta qysh nĂ« shekullin VI p.e.s. nĂ« Persi dhe Indi. Uilliam Edelen, nĂ« artikullin e tij âChristian Mythologyâ, vĂ«ren se Mitra, gjithashtu, kishte lindur nga njĂ« virgjĂ«reshĂ«, nĂ« prani tĂ« barinjve. ShpĂ«timtari i madh dhe perĂ«ndia Mitra, i adhuruar nĂ« Indi dhe nĂ« Persi, njihej me cilĂ«sime si ârrugaâ, âe vĂ«rtetaâ, âjetaâ, âdritaâ, âfjalaâ, âbiri i Zotitâ dhe âBariu i MirĂ«â. Ai pĂ«rfytyrohej dhe paraqitej nĂ« arte vizuale me njĂ« qengj nĂ« krahĂ«, ndĂ«rsa nĂ« besimin mitraist, njĂ«lloj si nĂ« Krishterimin bashkĂ«kohor, dita e diel quhej âdita e Zotitâ. Te Mitraizmi, dita e 25 dhjetorit, e cila mĂ« vonĂ« do tâi bashkĂ«ngjitej traditĂ«s sĂ« Krishtlindjeve, pĂ«rjetohej me festime madhĂ«shtore, me kambana, himne, qirinj e shkĂ«mbim dhuratash. NdjekĂ«sit e kĂ«tij besimi merrnin pjesĂ« nĂ« njĂ« meshĂ« tĂ« posaçme. Nga 25 dhjetori, deri nĂ« ekuinoksin e pranverĂ«s (Estra apo Pashka), ekzistonte njĂ« periudhĂ« 40 ditĂ«sh adhurimi e ritualesh, qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« shndĂ«rrohej nĂ« kreshmĂ«n e krishterĂ«.
Edhe nĂ« IndinĂ« e kohĂ«ve tĂ« lashta, 25 dhjetori pritej me festime tĂ« mĂ«dha me karakter fetar: ShtĂ«pitĂ« zbukuroheshin me kurora lulesh e gjethesh, ndĂ«rsa njerĂ«zit shkĂ«mbenin dhurata e urime tĂ« shumta me njĂ«ri-tjetrin. Buda (Buddha) nĂ« KinĂ«n e lashtĂ«, besohej tĂ« kishte lindur mĂ« 25 dhjetor, pas zbritjes se shpirtit tĂ« shenjtĂ« mbi nĂ«nĂ«n e tij tĂ« virgjĂ«r, Maja. EgjiptianĂ«t e lashtĂ« festonin lindjen e shpĂ«timtarit tĂ« tyre tĂ« madh, Horusin, zoti i dritĂ«s dhe biri i nĂ«nĂ«s virgjĂ«reshĂ« Isis, mbretĂ«reshĂ« e qiejve. Osirisi, perĂ«ndia i tĂ« vdekurve dhe i botĂ«s sĂ« nĂ«ndheshme nĂ« Egjiptin e lashtĂ«, biri i njĂ« virgjĂ«reshe tĂ« shenjtĂ«, besohej tĂ« kishte lindur mĂ« 25 dhjetor. ShumĂ« kohĂ« pĂ«rpara konvertimit nĂ« Krishterimin, grekĂ«t festonin 25 dhjetorin, si ditĂ«n e lindjes sĂ« Herkulit, biri i zotit suprem tĂ« grekĂ«ve, Zeusit, tĂ« lindur pĂ«rmes gruas sĂ« vdekshme, Alcmena. Bakusi romak, i njohur nga grekĂ«t me emrin âDionisiâ, perĂ«ndi i verĂ«s dhe muzikĂ«s, besohej tĂ« kishte lindur, gjithashtu, mĂ« 25 dhjetor. Adonisi, njĂ« tjetĂ«r perĂ«ndi i ringjallur nga vdekja i adhuruar nga grekĂ«t e lashtĂ«, kishte lindur mrekullisht mĂ« 25 dhjetor. Adhuruesit e tij organizonin çdo vit festime madhĂ«shtore, ku pĂ«rkujtonin plot simbolika e rituale vdekjen dhe ringjalljen e tij. CeremonitĂ« e lindjes sĂ« Adonisit, sipas tĂ« dhĂ«nave historike dhe arkeologjike janĂ« zhvilluar nĂ« tĂ« njĂ«jtin vend dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n shpellĂ« ku sot besohet tĂ« ketĂ« lindur Jezusi biblik.
25 dhjetori: simbolikĂ« e nxitur, e pĂ«rvetĂ«suar nga Kostandini i MadhâŠ
Kostandini i Madh, perandor romak me origjinë ilire, udhëhoqi Konçilin e Niceas në vitin 325 dhe pas konvertimit të tij në Krishterim jo vetëm nuk e ndau, por e pasuroi Krishterimin me elementë të besimeve të mëparshme romake.
Historiani Eduard Gibon shkruan se të krishterët, të cilët nuk e dinin datën e saktë të lindjes së Krishtit, e përzgjodhën 25 dhjetorin, që koincidonte me Brumalinë apo Solsticin e Dimrit, një festë pagane në nder të lindjes së Diellit.
Sipas, Historisë së Romës, nga Michael Grant, kulti i Diellit, ishte besimi kryesor para Krishterimit dhe zuri një vend qendror në Romën e hershme, ku Dielli adhurohej si perëndi zyrtare nga perandorë si Aurel (me origjinë ilire). Në vitin 274, Aureli vendosi 25 dhjetorin si ditën e festës së Deus Sol Invictus (Dielli i Pamposhtur), dhe këtë traditë e përvetësoi Krishterimi në shekullin IV.
Kohë më parë, perandori Aurel me origjinë ilire kishte themeluar një tempull të madh të diellit të pamposhtur si një pikë qendrore e gjithë sistemit fetar të shtetit (274). Ditëlindja e Zotit qe menduar të jetë më 25 dhjetor dhe kjo, e transformuar në Krishtlindje, është një ndër trashëgimitë që Krishterimi ia ka borxh këtij kulti (391-392). Por adhurimi i zotit-diell vazhdoi gjerësisht kudo në perandori dhe nën perandorin Aurel (270-275 p.e.s) kulti u rivendos në pozitën e lartë të mëparshme.
NĂ« kohĂ«n e Kostandinit (me origjinĂ« ilire), kulti i Deus Sol Invictus kishte ende njĂ« pozitĂ« tĂ« lartĂ« dhe portreti i zotit-diell gjendej nĂ« monedhĂ«n e Kostandinit. KĂ«shtu, duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« nĂ« kĂ«tĂ« kohĂ« dhe me qĂ«llimin e transformimit tĂ« rĂ«ndĂ«sisĂ« sĂ« njĂ« datĂ« tĂ« shenjtĂ« ekzistuese qĂ« datĂ«lindja e Jezusit, e cila festohej nĂ« Lindje, mĂ« 6 janar, u vendos nĂ« RomĂ« mĂ« 25 dhjetor, ditĂ«n e festimit tĂ« ditĂ«lindjes sĂ« Sol Invictus. Kjo ka ndodhur nĂ« shekullin e katĂ«rt pas Jezusit. Asokohe, Kisha inkorporoi ditĂ«lindjen e zotit-diell nĂ« kalendarin e ashtuquajtur tĂ« krishterĂ« dhe konvertoi âditĂ«lindjenâ e tij nĂ« ditĂ«lindjen e vetĂ« Jezusit. Ajo qĂ« pĂ«rfundimisht dhe pa dyshim kishte qenĂ« pagane, tash u âpagĂ«zuaâ i krishterĂ«. Por, nĂ« fakt, kjo ende kishte njĂ« zemĂ«r dhe bĂ«rthamĂ« pagane. NĂ« librin e EnciklopedisĂ« BotĂ«rore qĂ«ndron: âData e saktĂ« e lindjes sĂ« Krishtit Ă«shtĂ« e panjohurâ. TĂ« krishterĂ«t e hershĂ«m nuk e kanĂ« festuar lindjen e tij, sepse e konsideronin pagane festimin e ditĂ«lindjes sĂ« kujtdo. PĂ«rmendja e parĂ« e nderimit tĂ« ditĂ«lindjes sĂ« Krishtit u shfaq diku rreth vitit 200 p.e.s. PĂ«r shumĂ« vite u pĂ«rdorĂ«n disa data. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« 25 dhjetori qe pĂ«rmendur nĂ« vitin 336. E quajtur fillimisht Festa e Lindjes, kjo traditĂ« u pĂ«rhap nĂ« Egjipt nĂ« 432 dhe nĂ« Angli nĂ« fundin e shekullit VI. Deri nĂ« fundin e shekullit VIII, festimi i Krishtlindjeve ishte pĂ«rhapur deri nĂ« Skandinavi.
HISTORI MODERNE KRISHTLINDJEâŠ
Fillimisht, Pashkët ishin festa kryesore e Krishterimit, ndërsa Krishtlindjet nuk festoheshin. Kjo ndryshoi në shekullin IV dhe deri në fundin e shekullit VIII.
Pavarësisht ndryshimeve në histori dhe ndikimeve pagane, Krishtlindjet mbeten një nga festat më të dashura dhe simbolike në botë, duke lidhur besimtarët me lindjen e Krishtit dhe me vlerat e dritës, paqes dhe dashurisë universale.
KRISHTLINDJE âTĂ PALIGJSHMEâ
Gjatë shekullit XVII, reformat fetare ndryshuan mënyrën se si Krishtlindjet festoheshin në Evropë. Kur Oliver Kromuell dhe forcat e tij puritane morën kontrollin e Anglisë në vitin 1645, ata vendosën të zhduknin çdo shenjë të dekadencës. Si pjesë e kësaj përpjekjeje, ata ndaluan festimin e Krishtlindjeve. Megjithatë, me rikthimin e Karlit II në fron, festa popullore u rikthye së bashku me të, për shkak të kërkesës së madhe nga njerëzit.
NĂ« fillimet e kolonive amerikane, Krishtlindjet nuk konsideroheshin ditĂ« feste. Madje, ndĂ«rmjet viteve 1659 dhe 1681, festimi i Krishtlindjeve ishte i paligjshĂ«m nĂ« Boston. Ădo person qĂ« shfaqte frymĂ« festive ndĂ«shkohej me njĂ« gjobĂ« prej pesĂ« shilingash. VetĂ«m mĂ« 26 qershor 1870, Krishtlindjet u shpallĂ«n zyrtarisht festĂ« federale nĂ« Shtetet e Bashkuara.
SANTA KLAUSI â BABAGJYSHI I KRISHTLINDJEVE DHE I VITIT TĂ RI..
Figura e Santa Klausit ka bazĂ«n e saj historike te ShĂ«n Nikolla, njĂ« personazh i vĂ«rtetĂ« i njohur pĂ«r mirĂ«sinĂ« dhe bujarinĂ« e tij. ShĂ«n Nikolla (greq. Agios Nikolas, qĂ« do tĂ« thotĂ« âfitorja e popullitâ) Ă«shtĂ« i njohur nĂ« ShqipĂ«ri si ShĂ«n Kolli ose ShĂ«n Nikolla i MirĂ«s sĂ« LikisĂ«. NĂ« KishĂ«n Ortodokse njihet si Nikolla MrekullibĂ«rĂ«si. Ai jetoi nĂ« shekullin IV nĂ« Lician Bizantine, nĂ« qytetin qĂ« sot quhet Demre, nĂ« Antalia tĂ« TurqisĂ«. NĂ« botĂ« njihet kryesisht si Santa Claus ose Santa Klaus, ndĂ«rsa nĂ« ShqipĂ«ri njihet gjithashtu si Plaku i Vitit tĂ« Ri apo Baba Dimri.
Shën Nikolla lindi në Patara, në Turqi, në një familje të pasur. Në shekullin IV, ai u bë peshkop i Mirës dhe mori pjesë në Koncilin e Nikësë në vitin 325. Pas vdekjes së tij, lipsanet e Shën Nikollës u vendosën në Myra, por në vitin 1087, një grup kalorësish italianë, të maskuar si tregtarë, i morën ato dhe i dërguan në Bari të Italisë, ku ruhen edhe sot.
NjĂ« nga legjendat mĂ« tĂ« njohura pĂ«r ShĂ«n NikollĂ«n, e pĂ«rmendur nga Dante nĂ« veprĂ«n Purgatori (XX, 31-33), tregon historinĂ« e njĂ« burri tĂ« varfĂ«r qĂ« kishte tri vajza. PĂ«r shkak tĂ« mjerimit, ai nuk ishte nĂ« gjendje tâu siguronte pajĂ«n, gjĂ« qĂ« i pengonte tĂ« martoheshin. ShĂ«n Nikolla, i prekur nga kjo situatĂ«, vendosi tâi ndihmonte. PĂ«r tri net rresht, ai hodhi nga njĂ« thes me monedha ari nĂ« dritaren e hapur tĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tyre, duke siguruar pajĂ«n pĂ«r secilĂ«n vajzĂ«. NatĂ«n e tretĂ«, kur dritarja ishte mbyllur, ai u kacavor mbi çati dhe hodhi thesin pĂ«rmes oxhakut. Monedhat ranĂ« mbi rrobat qĂ« ishin varur pĂ«r tâu tharĂ«, duke bĂ«rĂ« tĂ« lumtur babanĂ« dhe tri vajzat e tij.
Shën Nikolla ishte i njohur për shpërndarjen e dhuratave për të varfrit. Ai udhëtonte me slitën e tij të tërhequr nga drerë. Duke hedhur dhurata përmes oxhaqeve ose dritareve të shtëpive. Legjendat tregojnë se ai zotëronte një objekt mitik, Sacro Graal, që përforconte aftësitë e tij për të dhuruar me bollëk. Kjo ndoshta ishte edhe arsyeja që varri i tij u hap nga kalorësit italianë me urdhër të Papa Grigorit VII.
NĂ« imagjinatĂ«n popullore, ShĂ«n Nikolla u shndĂ«rrua nĂ« âsjellĂ«sin e dhurataveâ. NĂ« traditat moderne, ai pĂ«rfytyrohet duke pĂ«rdorur njĂ« slitĂ« tĂ« tĂ«rhequr nga drerĂ«, duke shpĂ«rndarĂ« dhurata nĂ« natĂ«n e 6 dhjetorit (dita e ShĂ«n NikollĂ«s) ose nĂ« Krishtlindje I shoqĂ«ruar nga ndihmĂ«si i tij, Black Bart.
PEMA E KRISHTLINDJEVE: ORIGJINA DHE HISTORIA E SAJ
Pema e Krishtlindjeve, një pemë halore me gjelbërim të përhershëm, është një simbol i lidhur ngushtë me traditën e festimit të Krishtlindjeve. Në qendër në Kopshtin e Edenit, që u mboll nga Perëndia, ndodheshin dy pemë të veçanta: Pema e Jetës, që dhuronte pavdekësinë, dhe Pema e Diturisë së të Mirës dhe të Keqes, frutat e së cilës çonin në vdekje. Sipas tregimit biblik, njeriu, i tunduar nga djalli, hëngri nga frutat e pemës së ndaluar, duke humbur pavdekësinë. Megjithatë, në planin e tij hyjnor për shpëtimin e njerëzimit, Perëndia dërgoi Birin e tij të vetëm, që kushdo që beson tek Ai të mos humbasë, por të fitojë jetën e përjetshme (Gjoni 3:16).
Sot, Kryqi pĂ«rfaqĂ«son âPemĂ«n e JetĂ«sâ, e cila simbolizon bekimin dhe shpĂ«timin. Natyra e pemĂ«ve, sipas himneve kishtare, u shenjtĂ«rua pĂ«rmes Kryqit. Siç thuhet nĂ« njĂ« himn tĂ« lashtĂ«: âLe tĂ« gĂ«zohen tĂ« gjithĂ« drunjtĂ« e pyllit, sepse sot u shenjtĂ«rua natyra e tyre nga druri hyjnor qĂ« u mboll nĂ« fillimâŠâ.
Historia e pemĂ«s sĂ« Krishtlindjeve lidhet edhe me ShĂ«n Bonifacin, njĂ« shenjt i shekullit VII. NĂ« njĂ« moment tĂ« jetĂ«s sĂ« tij (672-754), ai preu njĂ« lis tĂ« shenjtĂ« tĂ« Thorit, njĂ« perĂ«ndi pagane, pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar hyjnizimin e perĂ«ndive skandinave nga fiset polake-gjermane. NĂ« rrĂ«njĂ«t e lisit tĂ« prerĂ« mbinĂ« njĂ« bredh, tĂ« cilin ShĂ«n Bonifaci e pa si njĂ« shenjĂ« hyjnore. Ai e shpalli bredhin simbol tĂ« krishterimit dhe tha: âLe tĂ« jetĂ« Krishti nĂ« qendĂ«r tĂ« familjeve tuajaâ. Paralelisht, ShĂ«n Françesku i Asizit (1181-1226) vendosi Grazhdin e Krishtit si simbol, duke paraqitur skenografinĂ« e lindjes sĂ« Krishtit, njĂ« traditĂ« qĂ« ruhet ende sot nĂ« tĂ« gjithĂ« botĂ«n.
TRADITA E KOHĂVE MODERNE TĂ PEMĂS SĂ KRISHTLINDJEVEâŠ
Zakoni vendosjes sĂ« pemĂ«s sĂ« Krishtlindjeve mund tĂ« gjurmohet historikisht nĂ« shekullin e 15 nĂ« Livonia (sot Estoni dhe Letoni) nĂ« shekullin e 16 nĂ« GjermaninĂ« Veriore. Sipas dokumenteve, pĂ«rdorimet e para tĂ« pemĂ«s sĂ« Krishtlindjeve datojnĂ« nĂ« Estoni nĂ« 1441, 1442 dhe 1514 nĂ« âVĂ«llazĂ«rinĂ« e Kokzinjveâ, tĂ« cilĂ«t ngritĂ«n njĂ« peme pĂ«r pushimet nĂ« shtĂ«pinĂ« e tyre tĂ« vĂ«llazĂ«risĂ« nĂ« Reval (tani Talin). NĂ« natĂ«n e fundit tĂ« festimeve, pema u dĂ«rgua nĂ« sheshin e qytetit ku pjesĂ«taret e vĂ«llazĂ«risĂ« kĂ«rcyen rreth pemĂ«s. NĂ« 1584 pastori dhe kronisti Balthasar Russow shkroi njĂ« traditĂ« tĂ« konsoliduar pĂ«r ngritjen e njĂ« bredhi tĂ« dekoruar nĂ« sheshin e tregut, ku tĂ« rinjtĂ«, shkonin me ânjĂ« tufe me vasha e gra, fillimisht duke kĂ«rcyer e kĂ«nduar e mĂ« pas ndizeshin dritat e pemĂ«sâ. NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« shoqĂ«ritĂ« e ndryshme filluan ngritjen e pemĂ«ve tĂ« zbukuruara nĂ« hollĂ«t apo portat e tyre. Profesor Ingeborg Weber-Kellermann (profesor nĂ« Marburg i etnologjisĂ«) e shoqĂ«risĂ« Bremen, nĂ« 1570, raporton pĂ«r njĂ« pemĂ« e vogĂ«l tĂ« zbukuruar me mollĂ«, arra, lule letre tĂ« mjediset e shoqĂ«risĂ« Bremen.
KRISHTERIMI EDHE SIMBOLIKĂN E PEMĂS E PĂRVETĂSOI TĂ TIJĂN
Në fillimet e shekullit të 18, përdorimi i pemës së Krishtlindjes u bë traditë në qytezat e Rhineland-it të sipërm, por nuk ishte shpërndarë akoma nëpër zonat rurale. Pema e krishtlindjeve qëndroi si traditë për një periudhë relativisht të gjatë në Rhineland-in e sipërm. Po ashtu si Krishtlindjet, pema e Krishtlindjeve u detyrua të pranohej nga Kisha Katolike e Romës, sepse ajo nuk mund të ndalonte përdorimin e saj.
Tradita u pĂ«rplas nĂ« Kanada, nĂ« dimĂ«r tĂ« vitit 1781 nga ushtarĂ«t Brunswick tĂ« pozicionuar nĂ« provincĂ«n e Quebec-ut pĂ«r tĂ« ruajtur koloninĂ« nga sulmet e amerikanĂ«ve. NĂ« fillim tĂ« shekullit pasardhĂ«s, zakoni i pemĂ«s pĂ«r periudhĂ«n e Krishtlindjeve u bĂ« i njohur midis aristokratĂ«ve duke u praktikuar nga familjet mbretĂ«rore deri nĂ« Rusi. Princesha Henrietta e Nassau-t prezantoi pemĂ«n e Krishtlindjeve nĂ« VjenĂ« nĂ« vitin 1816. Zakoni u pĂ«rhap nĂ« tĂ« gjithĂ« AustrinĂ« nĂ« pak vite. NĂ« France pema e Krishtlindjeve e parĂ« u paraqit nga dukesha dâOrlĂ©ans.
Në Britani, në fillim të shekullit të 19, pema e Krishtlindjeve, u prezantua fillimisht në familjen mbretërore, nga një postim në gazetë të mbretëreshës Victoria në moshën 13-vjeçare. Tradita filloi të përhapej në të gjithë vendin. Ajo shkruante se për Krishtlindje, pas darkës familja mblidhej te salloni ku priteshin miqtë. Aty ndodheshin dy tavolina të rrumbullakëta dhe mbi to qëndronin 2 pemë të mëdha, të zbukuruara me drita dhe ëmbëlsira. Poshtë, përreth tyre qëndronin dhuratat. Pas martesës se saj me kushëririn gjerman Princin Albert, më 1841 ky zakon u bë akoma më i përhapur në Britani.
Një gdhendje në dru të familjes mbretërore që qëndronin pranë pemës mbrëmjen e Krishtlindjes u kopjua nga amerikanët në vitin 1850. Publikimi i foto së gdhendjes se Godey-t u shpërnda nëpër të gjithë vendin. Në 1860 u bë një kopje tjetër dhe deri në 1870 të gjithë amerikanët e kishin traditë tashmë pemën e Krishtlindjeve.
Edhe pse sipas fakteve zyrtare, pema e Krishtlindjeve ka mbërritur në Amerikë në shekullin e 19, në disa vende që kanë pasur lidhje me Gjermaninë thuhet se pema e Krishtlindjeve ka shkuar më parë. Një nga datat e para kur supozohet të jetë vendosur pema e Vitit të Ri në Amerike është viti 1777.
ShumĂ« qytete, mjedise apo qendra tĂ« ndryshme vendosnin nĂ« ambientet e tyre njĂ« pemĂ« publike: si Richâs Great Tree nĂ« Atlanta, The Rockfeller Center nĂ« New York. PĂ«rgjatĂ« 1970- 1980 pema e Krishtlindjeve me e madhe nĂ« botĂ« vendosej çdo vit nĂ« pronĂ«sinĂ« e The National Enquirer, Florida. Kjo traditĂ« u kthye nĂ« njĂ« nga ngjarjet mĂ« tĂ« mĂ«dha e spektakolare nĂ« historinĂ« e Floridas Veriore. Ndezja e dritave shpesh shoqĂ«rohet me ceremoni.
Përdorimi i pemës së Krishtlindjes me dritat elektrike ishte një ide Edward Johnson në vitin 1882 që ishte asistent i Tomas Edisonit.
Pema e Krishtlindjeve më e lartë në botë është ajo e Vatikanit, në sheshin Shën Pjetër, me lartësi 30 metra.
Zbukurimet dhe përgatitjet për pemën fillojnë më 5 dhjetor, apo më herët, në mënyrë që data 6 dhjetor ta gjejë pemën gati të ndezur me drita. Ngjyra që mbizotëron në pemë është ngjyra e kuqe, e cila është simbol i festës. Por mbrapa nuk ngelen edhe zbukurimet e tjera si globet me ngjyra apo improvizimi i flokëve të dëborës.
Ngritja e pemës së Krishtlindjeve paralajmëron ardhjen e festive të fundvitit që shpreh një optimizëm për ardhjen e vitit të ardhshëm.
TRADITA E FESTIMIT TĂ KRISHTLINDJEVE, KĂSHĂNDELLAVE NĂ SHQIPĂRI
NatĂ«n e KĂ«shĂ«ndellave, e njohur edhe si âNata e Buzmitâ, mĂ« 24 dhjetor, nĂ« orĂ«t e para tĂ« mĂ«ngjesit, djem tĂ« rinj dalin fshehurazi nĂ« mal pĂ«r tĂ« prerĂ« dy copa druri, zakonisht nga qarri ose arre, me gjatĂ«si 1-1.5 metra. DrunjtĂ«, pasi sillen nĂ« shtĂ«pi, pĂ«rpunohen me sqepar ose thikĂ«, duke u gdhendur njĂ« kryq nĂ« tĂ« dy skajet. NĂ« disa raste, kryqi gdhendet vetĂ«m nĂ« njĂ«rin skaj. Pas pĂ«rgatitjes, drunjtĂ« e Buzmit fshihen qĂ« askush tĂ« mos i shohĂ«, deri sa tĂ« vijĂ« koha e vendosjes sĂ« tyre nĂ« vatĂ«r. Zakonisht, drunjtĂ« lihen pranĂ« derĂ«s sĂ« jashtme, nĂ« anĂ«n e djathtĂ«.
Në mbrëmje, pak para darkës, djemtë i marrin drunjtë dhe, duke i mbajtur sikur të jetë një ngarkesë e çmuar, shkojnë drejt shtëpisë. Kur arrijnë te dera, ndodh një dialog simbolik:
-âO zoti i shtĂ«pisĂ«!â â thĂ«rret djali i parĂ«.
-âHajde mirĂ« se u ka pru zoti! Me kĂ« po na vini?â â pĂ«rgjigjet zoti i shtĂ«pisĂ«.
-âJemi tâu ardhĂ« me gja, me mall, me ushqim, me bereqet dhe me tĂ« tanat tĂ« mirat e zotit.â
NĂ« disa zona, thuhet edhe: âPo vijmĂ« me tĂ« lumen Zoje, me tĂ« lumen ShĂ«n Jozef dhe me tĂ« lumen Jezu Krisht.â
RITI I BEKIMIT TĂ BUZMITâŠ
Zoti i shtëpisë merr drunjtë e Buzmit, bën shenjën e kryqit dhe vendos mbi kryqet e gdhendur pak nga të gjitha produktet e shtëpisë: laknur, fasule, djathë, raki, verë etj.. Ky akt simbolizon shkëmbimin e begatisë me Buzmin, duke thënë fjalët:
-âUnĂ« po tâi jap tâlyn, ti mâdhĂ«n tâambĂ«l.â
-âUnĂ« po tâjap pite-laknuer, ti mâdhĂ«n grun, kallamoq.â
-âUnĂ« po tâjap raki, ti mâdhĂ«n kumblla.â
-âUnĂ« po tâjap venĂ«, ti mâdhĂ«n rrush.â
Pas këtij rituali, Buzmi vendoset në vatër, kur zjarri është më i madh. Ndalohet rreptësisht fryrja e zjarrit për sa kohë Buzmi digjet. Në fund të mbrëmjes, pasi pjesët e drurit digjen mirë, disa gacat e mbetura vendosen në një qerep dhe shënjohen për çdo bekim:
â NjĂ« gacĂ« pĂ«r grunĂ«.
â NjĂ« gacĂ« pĂ«r kallamoqin.
â NjĂ« gacĂ« pĂ«r sanĂ«n (ushqimin e kafshĂ«ve).
â NjĂ« gacĂ« pĂ«r pemĂ«t.
Në mëngjes, shihen gacat dhe ajo që ka nxjerrë më shumë shpuzë konsiderohet si tregues i bereqetit për vitin e ardhshëm. Ky rit ka qenë i njohur që në shtëpinë e Rame Alisë në fshatin Brekocë, në gjithë malësinë e veriut.
NĂ« natĂ«n e KĂ«shĂ«ndellave Ă«shtĂ« zakon qĂ« kafshĂ«ve tâu jepet ushqim i bollshĂ«m, pasi besohet se Ă«shtĂ« mĂ«kat tâi lĂ«sh pa ngrĂ«nĂ« nĂ« kĂ«tĂ« natĂ« tĂ« shenjtĂ«. LopĂ«ve, kuajve dhe kafshĂ«ve tĂ« tjera u ofrohet ushqim i mirĂ« dhe me bollĂ«k, ndĂ«rsa thuprat e drujve tĂ« prishura digjen menjĂ«herĂ« nĂ« zjarr.
Sofra mbetet e shtruar gjatë gjithë natës. Një laknur i paprekur dhe një bukë e pathyer lihen për mëngjesin e ardhshëm, kur bëhet rituali i bekimit të sofrës. Gotat e mbushura me raki dhe verë qëndrojnë po ashtu të paprekura gjatë gjithë natës, si pjesë e traditës.
/Gazeta Panorama
