Në Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave në bashkëpunim me Institutin e Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup si dhe ambasadën e Republikës së Shqipërisë në Maqedoninë e Veriut, paraqiti një ekspozitë dokumentare dhe fotografike mbi strehimin e hebrenjve nga familjet shqiptare.
Ekspozita u ofroi të pranishmëve mundësinë të njiheshin me masat e ndërmarra prej institucioneve shtetërore shqiptare, për mbarëvajtjen e qëndrimit të hebrenjve në Shqipëri. Në mesin e materialeve arkivore, DPA-ja kishte përzgjedhur: Korrespondenca e Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare me legatat shqiptare në Londër dhe në Paris mbi mundësinë e instalimit të izraelitëve në Shqipëri; Urdhëresa e Ministrisë së Punëve të Brendshme drejtuar prefekturave mbi ardhjen dhe qëndrimin e izraelitëve në Shqipëri; Korrespondenca e Ministrisë së Punëve të Brendshme me Prefekturën Krujë mbi transferimin e hebrenjve nga një lokalitet në tjetrin etj.
Në këtë aktivitet ishin të pranishëm zëvendëskryeministri i parë i Maqedonisë së Veriut, Izet Mexhiti, parlamentarë të shumtë, ambasadori Denion Meidani dhe përfaqësues të tjerë të trupave diplomatike. Duke pasur si synim promovimin e historisë unike të qëndrimit të hebrenjve në Shqipëri, gjatë Luftës së Dytë Botërore, DPA-ja nënshkroi vite më parë një marrëveshje bashkëpunimi me Autoritetin e Përkujtimit të Martirëve dhe të Heronjve të Holokaustit, “Yad Vashem”. Forcat e Gjermanisë naziste pushtuan Shqipërinë më 1943 dhe kërkuan nga autoritetet lokale që të tregonin emrat e hebrenjve. Por, ato dhe populli refuzuan ta bënin një gjë të tillë. Shqipëria ishte vendi i vetëm i pushtuar nga Gjermania, ku numri i hebrenjve u rrit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Me përfundimin e saj, popullata hebraike në Shqipëri u rrit nga disa qindra në dy mijë. Vendi me shumicë myslimane strehoi kryesisht hebrenj të ikur nga shtetet fqinje. Sipas të dhënave zyrtare nga Izraeli, përveç një familjeje, të gjithë të strehuarit e tjerë gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, shpëtuan. Arsye për këtë ishte besa – një kod nderi që shqiptarët e praktikojnë prej shekujsh.
KËRKESA
Në vitin 1934, Komisioneri i Lartë për Refugjatët pranë Lidhjes së Kombeve, Z. James Mac Donald, i kërkoi Mbretërisë Shqiptare, nëse ekzistonte mundësia për vendosjen në Shqipëri të një numri jahudinjsh nga Gjermania dhe menjëherë mori përgjigjen pozitive. Historianët e llogarisin numrin e familjeve që përfituan nga kjo ndihmë në rreth 500 familje hebreje. Po atë vit, Herman Bernstein, ambasador i SHBA-së në Tiranë gjatë asaj kohe, shkruante në gazetën “Jewish Daily Bulletin” se: “nuk ekziston asnjë diskriminim kundër hebrenjve në Shqipëri, sepse Shqipëria është një ndër vendet e rralla të Europës së sotme ku paragjykimet fetare nuk ekzistojnë”.
Kryesisht, qëndrimi i Mbretit Zog ndaj hebrenjve ka qenë dashamirës, madje ai bëri thirrje edhe për pranimin në Shqipëri të hebrenjve, të cilët do t’i pajiste edhe me toka, thirrje të cilën e përsëriti edhe gjatë luftës, kur ndodhej në Angli. Shqipëria kishte rreth 200 hebrenj në fillim të luftës së dytë botërore. Ajo më pas u bë një strehë e sigurt për disa qindra refugjatë hebrenj nga vende të tjera. Në Konferencën Wannsee në vitin 1942, Adolf Eichmann, projektuesi për vrasjen masive të hebrenjve nëpër Europë, vlerësoi numri i hebrenjve në Shqipëri që do të vriteshin si 200.
Megjithatë, hebrenjtë në Shqipëri ishin të mbrojtur nga popullata vendase dhe kjo mbrojtje vazhdoi edhe pas pushtimit të Shqipërisë nga forcat naziste, pas kapitullimit të Italisë në shtator, 1943. Në fund të luftës, Shqipëria kishte një popullsi prej 2.000 hebrenj. Më 7 prill 1939, Italia pushtoi dhe aneksoi Shqipërinë. Hebrenjtë u dëbuan nga qytetet e porteve bregdetare dhe u shpërngulën në brendësi të Shqipërisë. Disa familje austriake dhe gjermane u strehuan në Tiranë dhe Durrës në vitin 1939, me shpresën për t’u larguar përfundimisht në Shtetet e Bashkuara ose në Amerikën e Jugut.
Shumë refugjatë hebrenj kaluan, gjithashtu, përmes Shqipërisë në rrugën e tyre për në Palestinë. Këta refugjatë u trajtuan mirë nga forcat italiane dhe nga popullata vendase. Familjet e refugjatëve hebrenj filluan të shpërndaheshin në të gjithë Shqipërinë dhe të asimiloheshin në shoqëri. Fëmijët hebrenj vazhdonin të ndiqnin shkollën, por me emra dhe fe të rreme. Italianët hodhën poshtë zgjidhjen përfundimtare dhe prandaj nuk zbatonin ligjet antihebreje. Megjithatë, shumë shqiptarë u bashkuan me divizionin SS “Skënderbeu”. Disa refugjatë hebrenj u vendosën përfundimisht në një kamp transit në Kavajë dhe prej aty dërgoheshin në Itali. Në një moment, gati 200 hebrenj u vendosën në kampin e Kavajës. Disa zyrtarë shqiptarë u përpoqën t’i shpëtonin këta hebrenj të Kavajës, duke lëshuar letra identiteti për t’i fshehur ata në kryeqytetin e Tiranës. Në pranverën e vitit 1941, me rënien e Jugosllavisë, provinca e Kosovës u aneksua në Shqipëri duke krijuar Shqipërinë e Madhe. Shumë familje hebreje në territoret e sapopushtuara të Shqipërisë së Madhe u vendosën në burgun e internimit në Prishtinë, Jugosllavi. Rreth 100 burra hebrenj dhe familjet e tyre nga burgu i Prishtinës u morën në Berat, pasi në Berat, shumë nga këta refugjatë hebrenj u mbrojtën nga shqiptarët vendës. Sipas kërkesës së Gjermanisë, refugjatët hebrenj që po mbaheshin në burgun e Prishtinës në territorin e aneksuar të Jugosllavisë u dorëzuan në forcat gjermane. Këta refugjatë u dërguan pastaj në Beograd dhe u vranë.
REGJISTRIMI
Gjermania rifitoi territorin nga Italia në shtator, 1943. Në fillim të vitit 1944, Gestapoja detyroi të gjithë hebrenjtë në Tiranë të regjistroheshin me zyrtarët gjermanë. Rrjedhimisht, shumë hebrenj u larguan drejt fshatrave shqiptare, jashtë qyteteve. Kur gjermanët kërkonin një listë të familjeve hebreje që jetonin në Shqipëri, zyrtarët refuzuan të zbulonin informacionin; në vend të kësaj, shqiptarët paralajmëruan hebrenjtë dhe premtuan t’i mbrojnë ata.
Në prill të vitit 1944, 300 hebrenj u vendosën në burgun e Prishtinës, kryesisht refugjatë në Kosovë, pasuar nga disa qindra më shumë brenda muajve të ardhshëm. Në fund të fundit, 400 prej këtyre hebrenjve u transportuan në Bergen-Belsen në verën e vitit 1944, ku vetëm 100 vetë mbijetuan. Mes viteve 1941 dhe 1944, gati 600 hebrenj nga Shqipëria e Madhe u dërguan në kampe të ndryshme përqendrimi në Evropë. Për këtë arsye shumë historianë nuk pajtohen me rolin e shqiptarëve në holokaust. Ndërsa shqiptarët mund të kenë tentuar t’i shpëtojnë hebrenjtë në Shqipëri, qeveria ishte e vetëdijshme për grumbullimin dhe dëbimin e hebrenjve nga rajoni i Kosovës.
Pas vitit 1944, italianët dhe gjermanët ranë dakord të vendosnin pjesën më të madhe të territorit jugosllav nën autoritetin e Shqipërisë. Shumë hebrenj nga Serbia, Greqia dhe Kroacia ikën në këtë territor. Më 29 dhjetor 1944, Tirana u çlirua nga pushtimi gjerman. Deri në fund të luftës, Shqipëria ishte shtëpia e rreth 2.000 hebrenjve për shkak të guximit të qytetarëve shqiptarë në rrezikimin e jetës së tyre për të siguruar një strehë për hebrenjtë që iknin nga vendet fqinje. Shqipëria ishte i vetmi territor i pushtuar nga nazistët në të cilën pati një rritje të popullsisë hebraike gjatë holokaustit. Deri në janar të vitit 2011, muzeu memorial i holokaustit izraelit Yad Vashem kishte njohur 69 shqiptarë si paganë të drejtë, ose si ata që ndihmuan ose shpëtuan hebrenjtë nga nazistët gjatë Holokaustit.
KOMUNIZMI
Gjatë regjimit komunist të Shqipërisë nën diktaturën e Enver Hoxhës, komuniteti hebre ishte i izoluar nga bota hebreje. Që të krijohej unitet i qëndrueshëm kombëtar si dhe vendosja e socializmit të ri, Hoxha ndaloi ceremonitë në të gjithë spektrin fetar. Në këtë mënyrë, fati i komunitetit hebre ishte i lidhur pazgjidhshmërisht me fatet e shoqërisë shqiptare si një tërësi. Të gjitha fetë u ndaluan rreptësisht në vend. Popullsia hebreje numërohej me rreth 200 qytetarë. Pas rënies së komunizmit, në vitin 1991, pothuajse të gjithë hebrenjtë e Shqipërisë emigruan në Izrael dhe u vendosën kryesisht në Tel Aviv. Kishte pak histori të antisemitizmit në Shqipëri midis të krishterëve lokalë, myslimanëve dhe hebrenjve. Pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare nuk ishte armiqësore ndaj tyre. Ka shqiptarë të shumtë me origjinë hebreje që kanë dhënë kontributin e tyre në vendin tonë, edhe pse shumica e atyre që ishin strehuar në Shqipëri pas luftës, u shpërngulën në Izrael menjëherë pas rënies së komunizmit. Në ditët e sotme, mbi 160 hebrenj jetojnë në Shqipëri, shumica e tyre në kryeqytet, Tiranë. Një sinagogë e vjetër u zbulua në qytetin e Sarandës dhe një sinagogë e re e njohur si “Hekal Shlomo” filloi të ofrojë shërbime për komunitetin hebre në Tiranë, në dhjetor, 2010. Një sinagogë është në Vlorë, por nuk përdoret. Në dhjetor të 2010-ës, kryerabini Joel Kaplani u nderua si rabini kryesor i parë i Shqipërisë, nga ana e kryeministrit Sali Berisha dhe kryerabiti i Izraelit Shlomo Amar. Një qendër e komunitetit hebre e quajtur “Moshe Rabenu”, u përurua edhe në Tiranë./Gazeta Panorama