Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.
Ndonëse i përkiste tipit me parime, Pano Taçi e urrente etikën false, e përbuzte rregullin strikt, i përbuzte shtijanët hipotetikë, që mëtonin të dukeshin për sy xhihane. Kish ide kontroverse për artificialen, suazat i konsideronte pranga, burg, izolim, deformim evolucionist. Madje edhe kush rrekej t’iu përmbahej pikë e presje këtyre rregullave, e quante të “burgosur morali”, ashtu siç konsideronte edhe oqeanin:
“Oqeani robi i tokës, dallgët-çapraz ia hedh kokës / Zien, gulçon e rënkon, tërhohet dhe fërgëllon / shkund pranga e tund valë, përmbi brigje do të dalë. / Kur tërbohet e të bën gjëmën, jashtë shtratit qet dhe mëmën / kreshtat ngreh shumë e më shumë, / përmbyt tokën kripë e shkumë / Është kail të lidh titanët…/ Sa hap sofratet, i shqyhen anët”!
I pëlqente galaktika dhe admironte yjet, kur zhvendoseshin në firmamentin pa skaj, lirinë e donte sipas mënyrës së vet, me dashuri platoniko-tokësore, eterore dhe shqisore, fluide dhe të kapshme. Ndonëse e shtrënguan të jetonte mes mjerimit të dhunshëm, ai e përjetoi lirinë edhe pas hekurave, në qelitë e Burrelit, apo në Spaç, në internime apo, kudo e plasën xhahilët.
Teksa ne vuanim izolimin fizik, ai shijonte frytet e pasionit, fjalosej me erën, me shiun, me borën, me bishtin shumëngjyrësh të ylberit, me bririn e hënës, me rrezen e diellit, me dallëndyshen e Burrelit. “Flas me shpirtra”! – krekosej kur na kaplonte mërzia dhe ndiheshim në zgrip të marrëzisë.
“Tamam-tamam me kë”? – e pyeta njëherë.
“Kam pasur një bashkëbisedim mahnitës me Safon”! – m’u ngrefos.
“Normale, për ty është e mundur se di greqisht”! – u gajasa unë.
“Jo or mik, s’i fola grekçe, po shqip”!
“Qyshkur na e paska nxënë gjuhën tonë, Safoja”? – e ngava më tej.
“Atë gjuhë ka folur përherë”! – ma preu serioz.
“Lëre – thashë, – Panua si Panua, flet me Homerin, Aristotelin, Sokratin, Plutin, Plinin, Ovidin, Petrarkën, Danten, Shekspirin, Rasinin, Molierin, Gëten, Shilerin, Pushkinin, Hajnen, Petëfin, Gogolin, etj., etj., hajde merre seriozisht o të kam rixha”!? dhe s’e zgjata.
Panua s’ishte vetëm poeti haluçinant, që harbohej me zanat, por edhe eruditi i shkallës sipërore. Kur disa gjuhëtarë po debatonin me Vasil Dhimitriadhis dhe grekun tjetër, Janin, për lashtësinë e gjuhëve dhe autoktoninë e fiseve të rajonit, Panua i doli krah rrëmujshëm, Qani Çollakut: “E drejtë profesor! Shqipja është antike, më e lashtë se greqishtja, po se po, por edhe më e vjetër se fenikishtja”!
Vasil Dhimitradhis u prek në krenarinë helene: “E njoh prej kohe ksenofobinë tënde Pano, sidomos për grekët, por ju ftoj të pranoni apriori, se greqishtja ka qenë dhe mbetet mëma e gjuhëve të lashta dhe modeme, protofonia e kulturës botërore, shpresoj të mos më kundërshtoni në këtë pike”.
Kur pikasi ironinë në sytë e bashkëfolësit, shtoi: “Natyrisht ti mund të disponosh pseudo-argumente, për ta shkurorëzuar e flakur këtë deduksion, por marr guximin t’iu them sinqerisht, atë që bota e qytetëruar e ka pranuar pa mëdyshje…”!
“Siga-siga qirje Vasilis, signome”! – e ndërpreu Taçi, në greqisht, pastaj në shqip: “Megalomania në shkencë, nuk është argument, po kokëfortësia helene dhe mburrjet pa bereqet, u kanë verbuar ju grekëve, sa të mohoni të vërtetat historike. Padyshim Greqia e vjetër, ka dhënë kontribute në zhvillimet dinamike të botën antike, në lulëzimin e artit, kulturës, skulpturës, poezisë, tragjedisë, komedisë, politikës, filozofisë, historisë, mjekësisë; s’mund t’i mohohen meritat në fushën e legjislacionit, në aplikimin e demokracisë qytetare, në debatet e agorasë si pararendës i parlamentarizmit, natyrisht me raste ka praktikuar edhe despotizmin, edhe tiraninë ekstreme, etj., etj., por kjo s’nënkupton se baza gjuhësore, ishte bash greqishtja.
“Sipas jush Homeri, Sokrati, Platoni, Demosteni, Likurgu, Aristofani, Aristoteli, Safua, Sofokliu, Herodoti, Herakliti, Hipokrati, Fidia e dhjetëra të tjerë, paskan folur shqip”!? – u irritua Dhimitriadhis.
“Natyrisht, s’thashë se kanë folur tamam shqip, por këmbëngul se baza e gjuhëve, ka qenë shqipja, më saktë pellazgjishtja. Sigurisht ky s’është deduksioni im, studiues, gjuhëtarë dhe albanologë të shquar, e pranojnë, madje edhe vetë helenistët që kanë bërë studime të thelluara”.
“Sot po e dëgjoj së pari këtë argument”! – e ndërpreu sërish Dhimitriadhis.
“Bëni durim ju lutem dhe më dëgjoni gjer në fund, mund te kundërshtoni, mbasi të paraqes argumentet shkencore që disponoj, por, jo me kokëfortësinë e Akilit dhe dredhitë e Odiseut”!
Dhe i parashtroi idetë me një erudicion për të zilepsur edhe leksikografët dhe historianët më të zotë.
III
Në kapërcyell të viteve dymijë, librari i qytetit tim, Avdyl Pilafi më dha një vëllim poetik dhe më sugjeroi ta lexoja. Libri s’ishte i trashë, as luksoz, botuar me një letër pa pikë cilësie, ndërsa mbi kopertinë paraqiste një nudo futuriste, me krahët kryqëzuar mbi gjunjët e mbledhur dhe një emër të padëgjuar, Burgim Pata.
E hapa kuturu ku ngeci dora dhe lexova një poezi pa titull, me përmbajtje të theksuar erotike. E mbylla dhe ia ktheva, por ai më sugjeroi ta lexoja dhe të hamendësoja po të mundja, cili ishte autori:
“Mund të flasësh, vetëm pasi ta kesh përfunduar”.
“S’m’u duk i përshtatshëm”!
“Lexoje, mbase ndryshon mendim! Fundja jemi të pjekur, temat tabu, s’ndikojnë mbi ne”, – i rravgoi një nënqeshje ironike, që më nxiti ta merrja sërish.
E mbarova brenda orës. Tema e papërshtatshme me gjuhë ekspresive, më shtynë të gjeja një laps sfungjer dhe të rrumbullakosja një pullë të kuqe.
“Ç’po shkruan”? – pyeti Avdyli.
“I vura një shenjë, që paralajmëron rininë, t’i rrinë larg këtij autori të molepsur”!
“Ha-ha-ha! Mendova se shkrove emrin”!
“Emrin e paska, paçka se pseudonim, por përmbajtja, s’i përshtatet çdo moshe”!
“S’më thua, cili mund të jetë autori”? – sërish me nënqeshjen djallëzore. – “Nëse ke një mendim, ma thuaj veçan, mos ta dëgjojnë të tjerët”! – shtoi si konspirator.
Ndërsa këmbenim këto replika shumë dashamirë letërsie, veçanërisht poezie, shfletuan kopjet e tjera të këtij mini-vëllimi.
“Kur ta përfundoni, do shfaqni mendim për autorin dhe përmbajtjen”, kërkoi Avdyli lexuesve dhe m’u drejtua mua:
“Po e nis me ty, meqë e përfundove”!
“Pano Taçi” – i pëshpërita në vesh.
“Mos u ndje pa u shprehur të tjerët”! – shtangu dhe më shkeli syrin.
Natyrisht heshta, por pa vetëdije, përsërita emrin e mikut, ndonëse pseudonimi i sajuar “Burgim Pata”, sikur më shkelte syrin: “Jam unë autori”, pas stilit gjuhësor dhe figurave letrare, më bënte isharete portreti i padukshëm i Panos.
“Shfaqu o Pano, s’ke pse na fshihesh ne miqve të vjetër, pas asnjë pseudonimi, qoftë edhe bombastik e tingëllues ‘Burgim Pata’. Ne e pikasim në ajri magjinë poetike, shprehinë fine, gjuhën elegante, që s’e zotëroi kush veç shtërgut tonë, parfumin e hollë të fjalës sate, e kemi nuhatur në dhjetëra krijime origjinale, mbase jo të këtij zhanri dhe”…përsiata, ndërsa e shkuara më riktheu në burg me poetin.
Në pritje të verdiktit të krye anketuesit, (dua të theksoj se vunë honorar simbolik, një gotë raki dhe dy qofte, trofe që përmblidhte ambicien e Panos dhe e bënte të lumtur!).
Sa u përmend honorari e klasifikova veten fitues. “Jam fitimtar”!
“Autori i këtij vëllimi, është Pano Taçi”! – deklaroi Avdyli me solemnitet dhe m’u drejtua me “menunë Taçi”. – “Më parë doja të hiqja një merak, mos ke pasur dijeni për këtë vëllim”?
“Jo! Në takimin e fundit, s’më zuri ngoje një projekt të tillë! Zaten s’na rrëfente kurrë, për vargje të kësaj gjinie, sepse me ne Panua, ruan etikën”! – u shpjegova.
“Atëherë si të shkoi mendja”?
“Fare natyrshëm! Çdo i burgosur, do ta kish njohur këtë stil pa një pa dy. Vetëm Panua ynë, shkruan me kaq finesë, me kaq pasion dhe kaq elegancë. S’gjen dot të dytë si ai”! – e mbylla.
Pas nëntëdhjetës, botoi disa vëllime poetikë me shkrimet e kohëve të ndryshme. Por s’e pati të lehtë, t’i gjente të tëra, një pjesë sfumuan nëpër zgafellat e burgut.
E nisi me “Blerim i thinjur”, në fillim vitet ’90-të, vazhdoi me; “Dhe vdekja do paguar”! më ’94, me; “Sa pak diell”! më ’96, për ta mbyllur para do vitesh, me përmbledhjen lirike dhe frymë libertine, gati pornografike, “Lakuriq”.
Këtë të fundit, ndonëse mjaft i diskutueshëm, Panua i vuri emër dhe mbiemër, sepse Ai mbetej i paqortueshëm, bohem i përjetshëm, lirik i paarritshëm, ndaj i lejohej ta kapërcente masën, ngaqë dinte ta bënte me elegancë të përsosur, sepse ishte shtërgu i fundit. Nëse dikush tjetër do kish guxuar ta bënte këtë sprovë me zarar, të parët do t’i hidheshim në fyt ne, bashkëvuajtësit puritanë.
Por Panua ishte Pano dhe si i tillë gëzonte statusin e bohemit të pandreqshëm, lirizmi i të cilit, nuk njihte sinor dhe të gjithë e kishim shijuar nga pak, edhe mes telave gjembaçë apo kudo frymoi gjetkë.
Madje edhe në birucat e Burrelit, me një majëz kalemi, që gjoja e kish “harruar” në banjë miku i tij Haki Gaba, pat shkruar në mur një poezi të kësaj gjinie. Piktori nudist, bashkëqeliasi Raqka, i frymëzuar nga ato vargje, e kish mishëruar frymëzimin në vepër, katërvargëshin e ilustroi me figurën e një femre nudo, sy-perënduar, ngulur kaltërsive qiellore apo oqeanore dhe e bukur e hyjnore si heterat e moçme. “Magjepsëse, i mungojnë flatrat për të menduar se na vizitoi engjëlli”! – shprehu habinë Panua.
“Këto vargje hyjnore, e meritojnë këtë bukuri engjëllore” – ia ktheu Raqka dhe gjithë ditën e shtynë me batuta të ngjashme. Hidh e prit u grindën për emrin, njëri e quajti Artemis, tjetri Helenë, i pari Afërditë, i dyti Kleopatra; përfundimisht Panua e emërtoi Safo.
Në llafe e sipër i zuri pajtozi. Kur erdhi polici t’i nxirrte, i vanë sytë te vizatimi, në mungesë të dritës, u avit ta kundronte nga afër. Kur pikasi figurën e gruas epshore, ua nisi ulërimave:
“Imoralë, batakçinj, kodoshë, vagabondë, horra”! – gjithë ç’i erdhi ngoje. Panua e dëgjoi me durim, kur u bind se s’kishte ç’shtonte tjetër iu kthye: “Zoti Asllan, a ke fëmijë”?
“Kam, po janë të hairit, jo horra si ju”! – a ktheu polici me sytë mbi mur.
“Bukur fort, me kë i ke bërë”?
“Me gruen he burrë”!
“Domethënë i ka pjellë femra, jo mashkulli”?
“Ptuh kurvar! Pse bre, pjellin meshkujt?! Apo më pandehe shoqin tat”?
“E di, po të ishe i tillë, do ishe me mua…”!
“Edepsëz! Anmik! Dobiç-hanë”! – e fyeu polici.
“Të falënderoj për konsideratën e lartë, po doja të të pyesja, përse i urren femrat”?
“Janë kurva, bre”!
“Cilat, mo”?
“Nji kjo gruaja, qyre si a, cullake”? – kapter Asllani shënjoi me gisht vizatimin.
“Është shtrirë mbi shtrat, or zotëri”! – u mbrojt Panua.
“Nji’shtu, bin fëmna me fjet, a”? – bëri ironikun polici.
“Pse mo, jot shoqe, me gjithë shallvare shtrihet në krevat”? – ia pati Raqka.
“Pushoni bre horra, vagabondë, kopukë,…”! – shfreu polici dhe i vuri llozin.
Por sapo hasi kolegët ,iu tregoi ç’kishte parë dhe gjithë rojet e brendshëm, erdhën nga një e nga dy, lëshonin një lumë të sharash: “Imoralë, batakçinj, kodoshë, vagabondë dhe horra”, por vizatimin s’e nganë, e këqyrnin me kërshëri dhe u rrëfenin të tjerëve, që bënë të njëjtën.
Kureshtja mbërriti në veshin e komandantit të burgut, Nazar Demiraj, i cili mori mundimin t’i vizitonte si gjoja rastësisht, dy artistët e shprishur. Mbasi kulloti sytë mbi lëmyshkun e mureve, Nazari u përqendrua mbi vizatim:
“Ç’e keni këtë zarbë dadace, o çuna”? – bëri të habiturin.
“Na begenisi Safua e lashtë, zoti komandant”! – ia ktheu Panua.
“S’po më duket kaq e vjetër kjo Safigjeja juaj”! – nisi vërejtjet dhe zgjati kokën, të shihte më qartë.
“Është e Greqisë antike, zoti komandant”! – u hodh sërish Panua.
“Ama, greke qenka kjo? Mirë ia paskeni bërë, që e keni shtënë në birucë, fundja këtu e kanë vendin monarko-fashistët, se armiq jeni të dyja palët”!
S’ua rëndoi dënimin artistëve, por dha urdhër të zbardhnin me sherbet e gëlqere, muret e qelive. Natyrisht Safua u zhduk, po muret u zbardhën, sepse ishin lyer për herë të fundit, qe kur s’mbahej mend.
IV
Panos i shkoi jeta plojë. Në rini, bohem pa vetëdije.
Mbas një fëmijërie të përkorë, u zhyt pas berihajës në vorbullën e luftës, më pas shkollimi dhe më tej trilli poetic, e shtynë drejt “mollës së ndalueme”. Dhe përfundimisht e mbylli si “armik i Partisë dhe i popullit”. Në burgje sërish bohem i detyruar, po gjeti karar, të paktën shfrente lirshëm, ç’i gufonte në shpirt. Kur kreu dënimin, e liruan përkohësisht, por ai vetë-zgjodhi bohemin, sepse i vinte pas midesë, si mënyra më e përshtatshme, për t’iu gëzuar lirisë.
Gjithsesi dënimi vazhdoi; pa familje, pa miq, pa plang e katandi, pa punë e pa shtëpi, pa kokërr leku, sorollatej ku ta shpinte zogu i qejfit, hante ku të gjente, flinte ku ta zinte.
Me gjithë privacionet, mbeti kalorës i së bukurës. Për këtë periudhë, rrëfente Jorgo Bllaci, miku i tij, që edhe vetë ishte poet:
“Tërë poetët i përkasin species së vetmitarit të pandreqshëm, pasunarit të përkorë dhe të dënuarit të çdo epoke, ndaj mbeten bohemë përjetë! Por Panua na kaptonte të tërëve, sepse përbuzte piketat, rregullat, hipokrizinë, falsitetin; i pëlqente dashuria pa korniza, liria pa kufizime, e bukura pa trajtë. Deviza e tij: ‘Më mirë varfanjak, mes njerëzve të lirë, se sa zengjin, rrethuar me ar e zinxhirë’! ishte lajtmotivi i asaj kohe.
Kësisoj, ç’i pëlqente Panos, s’e honepste regjimi; ç’kërkonte regjimi, s’e zbatonte Panua dhe lindi një dualitet paradoksal, si të thuash një farë dragoi, me dy krerë; në një krah liria e poetit ëndërrimtar, në tjetrin, “dhurata” e shtetit refraktar. Por “dhurata” e shtetit, përmblidhej në një paketë detyrimesh shtrënguese, pikërisht çka ai urrente më tepër dhe çarja u thellua mos o zot! Poeti luante me lirinë, shteti me prangat…!
Natyrisht shteti dispononte makinerinë e dhunës, kurse poeti, zotëronte vetëm fyellin e Orfeut. Kështu e dënuan së dyti dhe sërish e sërish, gjersa mbërriti dita e demokracisë. Por kur ajo erdhi, Poeti ish lodhur, si bilbili që shteret ngaqë ligjëron ditë e natë, për kohë të gjatë. Gjithsesi mblodhi forcat e fundit dhe vazhdoi apoteozën:
“Nëse do të arrish i pari, rend vetëm, po deshe të shkosh larg, vrapo në grup”, dhe i vetëm rendi më shpejt se të gjithë dhe mbërriti më larg nga ç’mund të shkonte me të tjerë. Në fund heshti…dhe mori fluturimin në Eden, ku e prisnin poetët e rinj dhe të lashtë.
V
Nga xhepi ishte trokë, me pension minimal, sepse s’plotësoi dot vitet e punës në shtet. Ndërsa shpresonte t’i lëvronin këstin e dytë të viteve të shumtë të burgut, që t’i shpenzonte me mirëbërësit; t’i pinte me arixhinjtë; sidomos i mbeti peng një souvenir, për kurbatkën që i shërbeu përditë. Ndërkaq priste të botonte edhe veprën e plotë, të paktën të ngopte syrin me krijesën për të cilën shkriu jetën, ngaqë të gjithë e braktisën, sa s’njohu dot as fëmijën biologjik!
Shteti si shteti, e injoroi, dhe askush s’u kujtua se ekzistonte një farë Pano Taçi, poet…! I ngelën miqtë e burgjeve, të shpërndarë ngado, sërish kujtoheshin, krenoheshin dhe mburreshin me poetin e tyre. Çudi, edhe shtetarët u kujtuan në fund! Pasi me gjallje e lanë të vdiste urie, i organizuan homazhe pas vdekjes; kur miqtë e burgjeve e mbajtën, e përkrahën dhe i subvencionuan botimin e veprës…!
VI
“Linda në agun e bardhë, të kohës sterrë / Mes zezonës lypa fatin e mbarë, në burgun ferr / Dhe vdekjen e pres të bardhë…mbas mesit të natës / Që të prehem i qetë, nën butësinë e pendës së patës”! Lindi i varfër, jetoi i varfër, por vdiq i pasur! Natyrisht i pasur me imazhe, me ëndrra dhe iluzione bukurie…! Memorie.al
