NGA ILIR CENOLLARI 
Fichte, njĂ« filozof gjerman, hartoi projektin âKultur zur Freiheitâ, qĂ« do tĂ« thotĂ« âkultura si kusht pĂ«r tĂ« qenĂ« i lirĂ«â, pra, zhvillimi i kulturĂ«s sjell lirinĂ«. Kjo formulĂ« filozofike u pĂ«rqafua nga shumĂ« popuj tĂ« EvropĂ«s dhe Ballkanit, pĂ«rkatĂ«sisht dhe nga Rilindja KombĂ«tare Shqiptare. Nocioni i kulturĂ«s mori rĂ«ndĂ«si tĂ« jashtĂ«zakonshme, sidomos nĂ« vendet qĂ« nuk kishin njĂ« shtet kombĂ«tar, nĂ« tĂ« cilat kultura pĂ«rmbush rolin e mĂ«suesit dhe edukatorit tĂ« munguar, sikurse ndodhi, pĂ«r shembull, me KosovĂ«n e pushtuar. Fichte analizoi raportin midis shtetit, kombit dhe atdheut, pasi shteti dhe kombi paraqesin rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe pĂ«r jetĂ«n shoqĂ«rore.
Fichte etikĂ«n, drejtĂ«sinĂ« dhe kushtetutshmĂ«rinĂ«, i shkriu nĂ« njĂ« term tĂ« vetĂ«m, nĂ« atĂ« tĂ« moralit. PĂ«r rrjedhojĂ«, shteti ka pĂ«r detyrĂ« tĂ« krijojĂ« moralin shoqĂ«ror, sepse Ă«shtĂ« morali, ai qĂ« krijon shtetin e sĂ« drejtĂ«s dhe shoqĂ«rinĂ«. Njeriu pĂ«r nga natyra priret drejt egoizmit dhe interesit vetjak, duke u pĂ«rpjekur tĂ« hajĂ« nĂ« kurriz tĂ« tjetrit. PĂ«r tâi vĂ«nĂ« fre kĂ«saj prirje individualiste, sikurse pĂ«r tĂ« garantuar lirinĂ« vetjake, vullneti i pĂ«rgjithshĂ«m duhet tâi imponohet individit si vullnet i detyrueshĂ«m, i fuqishĂ«m dhe i ligjĂ«ruar si vullnet i shtetit dhe organizimit tĂ« tij. JashtĂ« shtetit nuk ka asnjĂ« tĂ« drejtĂ« natyrore! Liria vetjake, reale ose e supozuar, realizohet nga shteti si njĂ« ndĂ«rveprim i çdo individi, duke u bĂ«rĂ« e detyrueshme pĂ«r tĂ« gjithĂ«. Shteti nuk duhet tĂ« kĂ«naqet me realizimin e lirive formale, por duhet tĂ« garantojĂ« mirĂ«qenie ekonomike pĂ«r tĂ« gjithĂ«, tĂ« drejta pĂ«r barazi ekonomike, sikurse tĂ« pĂ«rmirĂ«sojĂ« vazhdimisht vetveten e vet. VetĂ«m kĂ«shtu, individi i bindet me dĂ«shirĂ« shtrĂ«ngimit shtetĂ«ror. Represioni shtetĂ«ror, pra, Ă«shtĂ« mjet pĂ«r tĂ« garantuar lirinĂ« vetjake dhe kolektive, mbrojtur drejtĂ«sinĂ« dhe shoqĂ«rinĂ«. Po njĂ« shtet i tillĂ«, a ka kufij, deri ku mund tĂ« shkojĂ«?
Krahas rregullave tĂ« detyrueshme, shteti duhet tĂ« garantojĂ«, nĂ« disa vende e rrethana, mundĂ«si reale pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur kohĂ«n e lirĂ« sipas dĂ«shirĂ«s, pra liritĂ« individuale. Shteti ndalet te porta e shtĂ«pisĂ« sime, nĂ« shtĂ«pinĂ« time uni im i shenjtĂ« Ă«shtĂ« i paprekshĂ«m! Vlera dhe çmimi i jetĂ«s shfaqet pikĂ«risht te liria individuale, tek e drejta pĂ«r ta pĂ«rdorur sipas dĂ«shirĂ«s kohĂ«n e lirĂ«. Individi ka tĂ« drejtĂ« absolute ta pĂ«rdorĂ« lirinĂ« e tij pĂ«r qĂ«llime tĂ« larta nĂ« pĂ«rputhje me vullnetin e tij tĂ« lirĂ«, qĂ« nuk ka tĂ« bĂ«jĂ« me tĂ« drejtat shtetĂ«rore. KĂ«to qĂ«llime tĂ« larta, mbinatyrore, janĂ« tĂ«rĂ«sisht tĂ« karakterit kulturor, pra, qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me artet e bukura, moralin, fenĂ« dhe shkencĂ«n. MirĂ«po kjo nuk mjafton, shteti duhet tâi bĂ«jĂ« realitet kĂ«to qĂ«llime duke i garantuar nĂ« praktikĂ« kĂ«to tĂ« drejta, duke pĂ«rdorur forcĂ«n e vet pĂ«r tĂ« tejkaluar vetveten, derisa tĂ« shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« âshtet kulturorâ! Garantimi i mundĂ«sisĂ« individuale pĂ«r ta pĂ«rdorur kohĂ«n e lirĂ« vetjake pĂ«r qĂ«llime tĂ« larta do tĂ« thotĂ« praktikisht garantim i lirisĂ« shoqĂ«rore. Nga ana tjetĂ«r, liria shoqĂ«rore nĂ« vetvete Ă«shtĂ« terreni ideal, ku lind dhe lulĂ«zon kultura e lartĂ«, ose superiore. Shteti duhet tĂ« bĂ«jĂ« tĂ« pamundurĂ«n tĂ« krijojĂ« kushte pĂ«r njĂ« qĂ«llim tĂ« tillĂ«, pasi kultura mbron njĂ«herĂ«sh shtetin dhe shoqĂ«rinĂ«.
Shteti nĂ« vetvete Ă«shtĂ« njĂ« koncept abstrakt, pasi Ă«shtĂ« individi qĂ« i jep njĂ« atij njĂ« pĂ«rmbajtje konkrete. Uniteti formal (kontrata juridiko-politike), bazohet nĂ« njĂ« unitet mĂ« tĂ« thellĂ«, nĂ« unitetin e qenieve tĂ« lira dhe tĂ« pavarura, tĂ« cilat pĂ«rbĂ«jnĂ« bazĂ«n e unitetit kombĂ«tar. Shkurt, nĂ« filozofinĂ« kombĂ«tare! Individi i lirĂ« afirmon individualizmin e vet nĂ« gjirin e shoqĂ«risĂ« ku ai bĂ«n pjesĂ«, pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, sipas Fichtes termi komb dhe popull janĂ« pothuaj sinonime. KĂ«shtu, masa e gjerĂ« e popullit, klasat e kultivuara, elitat kombĂ«tare dhe udhĂ«heqĂ«si mishĂ«rojnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kulturĂ«, i pĂ«rkasin tĂ« njĂ«jtĂ«s kulturĂ«. Elementi jetĂ«sor i kombit Ă«shtĂ« kultura, e lindur apo e krijuar, sâka rĂ«ndĂ«si, pĂ«rderisa kultura bĂ«het natyra e dytĂ« e tij, shndĂ«rrohet nĂ« zakon dhe shpirti pĂ«rshtatet dhe vepron nĂ« pĂ«rputhje me kĂ«tĂ« kulturĂ«. Shpirt nĂ« thelb do tĂ« thotĂ« veprim, tĂ« veprosh nga vetja e nĂ« vetvete, me vullnet tĂ« lirĂ«, do tĂ« thotĂ« auto-aktivitet, tĂ« pohosh, tĂ« bĂ«sh, tĂ« formohesh, tĂ« vetĂ«pĂ«rcaktohesh.
NĂ« thelb kjo do tĂ« thotĂ« liri. Nuk Ă«shtĂ« natyra ajo qĂ« krijon kombin, qĂ« e bĂ«n kombin komb, as bota fizike, mjedisi i jashtĂ«m, klima, territori, as mjedisi i brendshĂ«m, psikologjik, si gjaku, fisi, raca. Uniteti kombĂ«tar nĂ« radhĂ« tĂ« parĂ« bazohet tek uniteti gjuhĂ«sor, produkti i fillestar natyror i shpirtit njerĂ«zor, qĂ« shkallĂ«shkallĂ«, krijoi dhe njĂ« kulturĂ« tĂ« mĂ«vetĂ«sishme kombĂ«tare. NjĂ« komb mund tĂ« ketĂ« disa shtete. Fuqia dhe vlera e njĂ« kombi nuk qĂ«ndron nĂ« pĂ«rmbajtjen e tij origjinale, tĂ« arritur nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« natyrshme, nĂ« kulturĂ«n dhe gjuhĂ«n e tij, por nĂ« besnikĂ«rinĂ« ndaj historisĂ« sĂ« tij, identitetit tĂ« tij, fatit tĂ« tij, tĂ« ndĂ«rtuar dhe rindĂ«rtuar nĂ« pĂ«rputhje me nevojat e veta, pĂ«rballjet me vetveten dhe ndikimet e jashtme, sakrificat e bĂ«ra ndĂ«r shekuj etj.. PĂ«r shembull, shqipja nĂ« vetvete, sipas konceptit âFichtianâ, nuk ka asgjĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme nĂ« vetvete, Ă«shtĂ« njĂ« gjuhĂ« si gjithĂ« tĂ« tjerat, por historia e saj Ă«shtĂ« e jashtĂ«zakonshme, pĂ«rpjekjet pĂ«r ruajtjen e saj janĂ« sublime! I vetmi realitet i vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« uni i mĂ«vetĂ«sishĂ«m, i cili synon gjithmonĂ« tĂ« identifikohet me identitetin kolektiv, duke u ngjitur shkallĂ«-shkallĂ« deri nĂ« pĂ«rsosmĂ«ri, nga individi te kombi, nga kombi nĂ« universalizĂ«m. Kombi i vĂ«rtetĂ« duhet tĂ« punojĂ« jo vetĂ«m pĂ«r rilindjen e vet, por edhe pĂ«r rilindjen e shoqĂ«risĂ« njerĂ«zore nĂ« tĂ«rĂ«si, duke ngjallur nĂ« çdo popull ndjenjĂ«n e humanizmit universal. NĂ« çdo komb ka njĂ« parim universal dhe njĂ« parim qĂ« e krijon atĂ«. Lidhja me kombin, qĂ« e bĂ«n njeriun tĂ« japĂ« dhe jetĂ«n pĂ«r tĂ«, pra, Ă«shtĂ« lidhje me absoluten, me atĂ« qĂ« Ă«shtĂ« e pĂ«rjetshme! Siguria shtetĂ«rore dhe kombĂ«tare bazohet mbi ndjenjat e pĂ«rbashkĂ«ta patriotike, bazohet mbi patriotizmin. Atje ku Ă«shtĂ« e mira Ă«shtĂ« atdheu, atdheu krijon kombin, kombi shtetin. Dashuria pĂ«r atdheun ndĂ«rton themelet e shtetit, pĂ«rcakton qĂ«llimet e tij, garanton sigurinĂ« juridike, ekonomike dhe shoqĂ«rore, bashkĂ«jetesĂ«n nĂ« liri, me synimin e lartĂ«, kulturor dhe hyjnor, sigurimin e unitetit shpirtĂ«ror tĂ« kombit, qĂ« bĂ«n tĂ« mundur mbijetesĂ«n e tij nĂ« histori. VetĂ«m shpirti ia arrin kĂ«tij qĂ«llimi, fuqia materiale nuk mjafton.
Patriotizmi Ă«shtĂ« ajo fuqi qĂ« e detyron shtetin tĂ« pĂ«rmbushĂ« detyrĂ«n parĂ«sore tĂ« tij, thellĂ«sisht shpirtĂ«rore nĂ« pĂ«rmbajtje e nĂ« formĂ«, edukimin e rinisĂ«! Edukimin e rinisĂ« me frymĂ«n humaniste, qĂ« gjithsesi, ka njĂ« thelb tĂ« shenjtĂ«, gati fetar, pĂ«rmes njĂ« diskutimi racional kombĂ«tar, domethĂ«nĂ« pĂ«rmes filozofisĂ«! JanĂ« mĂ«suesit ata, qĂ« duke filozofuar, formojnĂ« nxĂ«nĂ«sit duke i futur nĂ« filozofi, domethĂ«nĂ« nxĂ«nĂ«sit tĂ« arrijnĂ« tĂ« kuptojnĂ« nevojĂ«n e racionalizmit, arsyes dhe tĂ« bindjes ndaj shtetit sepse kjo Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« mirĂ«n e tyre. Madje, edhe kreu i shtetit, duhet tĂ« vijĂ« nga klasa e mĂ«suesve dhe profesorĂ«ve, se ai duhet tĂ« jetĂ« maja e shtetit, shkencĂ«s dhe filozofisĂ«! Kreu i shtetit duhet tĂ« jetĂ« i vetĂ«dijshĂ«m se atdheu dhe ai vetĂ« nuk mund tĂ« ekzistojnĂ« jashtĂ« kombit dhe shtetit, se idealizimi i shtetit dhe kombit merr vlerĂ« vetĂ«m kur i shĂ«rben atdheut. ĂshtĂ« atdheu ai, qĂ« pĂ«r tĂ« mbijetuar, kĂ«rkon ekzistencĂ«n e kombit. Mjeti kombĂ«tar kushtĂ«zon realizimin e qĂ«llimeve patriotike. Gjinia njerĂ«zore afirmohet pĂ«rmes kombeve dhe kozmopolizmit. Ădo patriot Ă«shtĂ« dhe njĂ« kozmopolit, patrioti mĂ« i flaktĂ« Ă«shtĂ« kozmopoliti mĂ« aktiv, pra qytetar i botĂ«s. Ndjenja patriotike kĂ«rkon njĂ« etikĂ« kombĂ«tare, etika kombĂ«tare nga ana tjetĂ«r kĂ«rkon njĂ« politikĂ« shtetĂ«rore.
/Gazeta Panorama
