NGA GĂZIM TUSHI 
Nuk kanë qenë filozofik isht të papritura dhe sociologjikisht të paprashikuara ndryshimet thelbësore që kanë ndodhur në tipologjinë e shoqërisë shqiptare dhe natyrën e njeriut të kohës moderne. Tri dekada më parë ndodhi një revolucion politik dhe social, që solli përmbysje të mëdha të realiteteve, koncepteve sociale, shoqëruar në mënyrë deterministe me shfaqjen e natyrës së njeriut adekuat, kompatibël me këto ndryshime. Kur ndryshon shoqëria dhe parametrat e saj ekzistencialë, do të ndryshojë edhe njeriu si qenie sociale dhe individualitet.
PĂ«r pasojĂ«, ânjeriu masĂ«â, konformist dhe i âsqullĂ«tâ, i rritur nĂ« âkafazin e totalitarizmitâ dhe shoqĂ«risht pa individualitet e me sjellje tĂ« âtoitalizuarâ, i lidhur forcĂ«risht pas ideologjisĂ«, shtetit etatist, i diktuar nga kornizat e ngurta johumane tĂ« moralit kolektivist, i mĂ«suar pĂ«r tâu pĂ«rshtatur me âkĂ«netĂ«n e turmĂ«sâ, i detyruar tĂ« jetonte sipas parimeve dogmatike e âketmanĂ«tâ e njĂ« shoqĂ«rie artificiale e tĂ« kundĂ«rnatyrshme, duke kaluar mĂ« nĂ« fund nĂ« njĂ« shoqĂ«ri tĂ« lirĂ«. NĂ« kĂ«to kushte, filozofia liberale antikolektiviste dhe njeriu individualist, i shkĂ«putur nga turma e me synime ngushtĂ«sisht tĂ« personalizuara, u bĂ«nĂ« kredot e reja sociale dhe realitetet e njĂ« âshoqĂ«rie tĂ« vĂ«rtetĂ«â humane.
Padyshim, nuk mund të bëhemi nihilistë dhe të mohojmë të vërtetën për hopin cilësor që ka ndodhur në jetën e shoqërisë, e cila ka sjellë raporte të reja të vlerësimit dhe respektimit prioritar të synimeve individuale si kuintesencë e shoqërisë së lirë e demokratike në Shqipëri. Kushtet e reja politike, sociale, ekonomike e psikologjike përbëjnë bazamentin material dhe konceptual që mundëson shfaqjen e individit modern, që me gjithë defektet dhe anomalitë politike e sociale të shoqërisë sonë, përgjithësisht është i lirë në jetën personale, i pushtetshëm dhe autonom. Por nga ana tjetër, nëse bëjmë diagnostikimin e vërtetë të shoqërisë, nuk është vështirë të dallosh se ajo po përballet ashpër me shfaqjen e deformimeve ontologjike të natyrës së njeriut, që ka filluar të operojë me shfaqjet brutale të formave cinike të egoizmit individual, që për hir të sinqeritetit, duhet pohuar se janë të panjohura më parë dhe të kthyera në tipare evidente të individit dhe shoqërisë shqiptare liberale postmoderne.
Kjo Ă«shtĂ« njĂ« dilemĂ« e madhe qĂ« po pĂ«rjeton shoqĂ«ria shqiptare sot, e cila Ă«shtĂ« e tronditur nga prishja e njĂ«anshme e ekuacionit midis individit dhe shoqĂ«risĂ«, duke e bĂ«rĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«rballimin e valĂ«s sĂ« egocentrizmit tĂ« shfaqur nĂ« kaosin dhe anarkinĂ«, qĂ« e bĂ«n tĂ« pamundur realizimin e njĂ« koncepti social pĂ«r dimensionin, dĂ«shirat dhe kĂ«naqĂ«sitĂ« e njeriut posmodern. Nuk Ă«shtĂ« fjala qĂ« tĂ« bĂ«jmĂ« âhapa prapaâ dhe tĂ« kthehemi nga jemi nisur, sepse shoqĂ«ria jonĂ« e sĂ« kaluarĂ«s nuk vlerĂ«sonte njeriun si individ dhe personalitet, por nga ana tjetĂ«r po bĂ«het dominante filozofia egoiste e individit qĂ« mbivlerĂ«son vetĂ«m. Problemi Ă«shtĂ« qĂ« duke qenĂ« akoma nĂ« situatĂ« tĂ« kakofonisĂ« filozofike, morale e konceptuale dhe pĂ«r shkak tĂ« terreneve tĂ« ârrĂ«shqitshmeâ tĂ« jetĂ«s moderne, Ă«shtĂ« duke u zgjeruar prirja egoiste materialiste e konsumistike, tĂ« cilat janĂ« bĂ«rĂ« tipare esenciale morale e tĂ« sjelljes sociale tĂ« ânjeriut egocentrikâ, qĂ« synon ta vendosĂ« veten nĂ« âqendĂ«râ tĂ« gjithçkaje, pa marrĂ« parasysh nevojĂ«n e vlerĂ«simit tĂ« âhapĂ«sirĂ«s socialeâ, e cila objektivisht Ă«shtĂ« pĂ«rtej âekzistencĂ«s individualeâ.
Ideja e hipertrofizuar e individualizmit si esencĂ« e lirisĂ«, duke qenĂ« ndjenjĂ« e hipertrofizuar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« njĂ«anshme, duke marrĂ« dimension ekscentrik nĂ« shoqĂ«rinĂ« aktuale, jo vetĂ«m Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« dukuri toksike, âtumor socialâ nĂ« zhvillim tĂ« shpejtĂ«, por akoma mĂ« keq, egoizmi dhe egocentrizmi johuman Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« âkurthâ tĂ« rrezikshĂ«m tĂ« âshkarjeve tĂ« subjektivitetitâ tĂ« njeriut, qĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« shfaqet me tipare tĂ« theksuara egoistike. Kudo pĂ«rballemi me njerĂ«z qĂ« mendojnĂ«, se ajo qĂ« ekziston Ă«shtĂ« âvetja e tyreâ dhe nuk duan tâia dinĂ« se pĂ«rtej tyre ekziston njĂ« realitet, qĂ« objektivisht Ă«shtĂ« mĂ« i madh se vetja e tyre. Problemi i shfaqjeve tĂ« egoizmit dhe egocentrizmit nĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ« nuk Ă«shtĂ« i thjeshtĂ« apo vetĂ«m me dimension empirik. Koha ka treguar se nĂ« pĂ«rgjithĂ«si ata njerĂ«z qĂ« tĂ«rĂ« kuptimin e jetĂ«s personale e kanĂ« reduktuar nĂ« kufijtĂ« e mbyllur tĂ« egoizmit dhe egocentrizmit, tĂ« kĂ«naqĂ«sive vetjake jashtĂ« kontekstit shoqĂ«ror kanĂ« pĂ«suar dĂ«shtime tĂ« thella ekzistenciale. PikĂ«risht ngaqĂ« mbeten âbrenda vetesâ, tĂ« paorientuar pĂ«r tĂ« gjetur kuptimin e vĂ«rtetĂ« tĂ« jetĂ«s, i cili Ă«shtĂ« jashtĂ« kufijve tĂ« mbyllur tĂ« egoizmit apo egocentrizmit vetjak.
UnĂ« besoj se disa pasoja qĂ« ndeshim nĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ« janĂ« tĂ« pranishme nga keqkuptimi i thelbit empirik tĂ« filozofisĂ« liberale egoiste dhe deformimi paradoksal i tipologjisĂ« individualiste e egocentrike nĂ« jetĂ«n e sotme shoqĂ«rore. KohĂ«t e fundit janĂ« shtuar njerĂ«zit qĂ« mendojnĂ« se jeta moderne Ă«shtĂ« tĂ«rĂ«sisht egocentrike, se ajo Ă«shtĂ« komode dhe mund tĂ« bĂ«het e lirĂ« dhe moderne duke mohuar, neglizhuar, mos pranuar nevojĂ«n qĂ« ka shoqĂ«ria pĂ«r njerĂ«z, qĂ« kanĂ« nĂ« themel tĂ« personalitetit tĂ« tyre, jo vetĂ«m âvetenâ e tyre ,por edhe ndjenja tĂ« natyrshme morale dhe sens social. Padyshim, Ă«shtĂ« normale qĂ« nĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ« tĂ« pĂ«sojnĂ« ridimensionime tĂ« thella konceptet pĂ«r mĂ«nyrĂ«n, stilin e tĂ« jetuarit. NjerĂ«zit ndihen tĂ« çorientuar dhe kanĂ« dyshime ekzistenciale pĂ«r mundĂ«sitĂ« e kufizuara pĂ«r tĂ« jetuar si dikur nĂ« megabashkĂ«si supersociale, apo nĂ« grupimet me strukturĂ« tradicionale. Por, ndĂ«rtimi i jetĂ«s moderne, bazuar nĂ« parimet liberale dhe individualiste, nuk do tĂ« thotĂ« aspak mohim i vlerĂ«s sĂ« raporteve dhe marrĂ«dhĂ«nieve sociale qĂ« janĂ« nĂ« themel tĂ« jetĂ«s sĂ« njeriut.
Problemi nga mĂ«nyra si shfaqet nuk Ă«shtĂ« thjesht empirik apo qoftĂ« edhe sociologjik. PĂ«r mendimin tim, ai Ă«shtĂ« thelbĂ«sisht filozofik dhe ka nevojĂ« pĂ«r trajtim me njĂ« hermeneutikĂ« tĂ« qartĂ«, tĂ« saktĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« kemi konvertime tĂ« qarta normative dhe subjektive pĂ«r raportet e ndryshuara midis sociales dhe personales tek njeriu i sotĂ«m. E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se ka shumĂ« konfuzion dhe interpretime tĂ« njĂ«anshme, tĂ« sforcuara tĂ« kĂ«tij raporti tĂ« njeriut me egon e tij. A ka ide, mĂ«nyra pĂ«r ta zgjidhur si duhet kĂ«tĂ« kolizion, qĂ« Ă«shtĂ« sa teorik dhe social, aq edhe empirik, i lidhur me jetĂ«n dhe botĂ«n reale tĂ« njeriut. Nuk Ă«shtĂ« e lehtĂ« sot tĂ« japĂ«sh âformulaâ e tĂ« gjesh zgjidhje adekuate pĂ«r raportet e ndryshuara tĂ« njeriut me dimension egoist dhe lidhjeve tĂ« tij biunivoke: me âvetenâ dhe shoqĂ«rinĂ«. ĂshtĂ« vĂ«shtirĂ« qĂ« nĂ« kushtet e njĂ« shoqĂ«rie tĂ« bazuar nĂ« ekonominĂ« e tregut, garĂ«n individuale, nevojĂ«n pĂ«r sukses e afirmim personal, tĂ« kĂ«rkosh nga njerĂ«zit qĂ« tĂ« shmangin tĂ«rĂ«sisht egoizmin personal apo tĂ« kĂ«rkosh prej tyre tĂ« kenĂ« ideal personal humanizmin social si âpĂ«rsosmĂ«rinĂ« shpirtĂ«roreâ, si qĂ«llim tĂ« parĂ« tĂ« jetĂ«s sĂ« tyre. JanĂ« kushte tĂ« reja social-ekonomike e psiko-morale, tĂ« cilat diktojnĂ« orientimin e thellĂ« individualist, shoqĂ«ruar nĂ« shumĂ« raste edhe me njĂ« egoizĂ«m konsistent. Madje, nĂ« shumĂ« raste edhe tĂ« âshfrenuarâ. PĂ«r fat tĂ« keq egoizmi jo vetĂ«m Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« âlimfĂ« socialeâ tejet e pĂ«rhapur, qĂ« rrjedh mĂ« shpejtĂ«si nĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ«, por ajo qĂ« Ă«shtĂ« akoma mĂ« e keqe Ă«shtĂ« fakti se kĂ«tĂ« ndjenjĂ« e kemi kthyer nĂ« kuintesencĂ«, qĂ« kultivohet kudo edhe nĂ« strukturat sociale, si nĂ« familje, shkollĂ« e shoqĂ«ri, duke e kthyer atĂ« nĂ« mjetin bazĂ« tĂ« edukimit personal kryekĂ«put egoist. Duket sikur ka njĂ« konsensus social, qĂ« ndikon nĂ« krijimin e klimĂ«s sĂ« pĂ«rbashkĂ«t, qĂ« i bĂ«n tĂ« padallueshme dĂ«met e edukimit egoist. SociologĂ«t modernĂ« mendojnĂ« se, âEgoizmi nuk konsiston nĂ« tĂ« jetuarit siç dĂ«shiron tĂ« jetosh, por nĂ« pritshmĂ«rinĂ« qĂ« tĂ« tjetĂ«r tĂ« jetojnĂ« siç dĂ«shiron ti tĂ« jetoshâ. Raymond Williams, âKultura dhe shoqĂ«riaâ f. 262
Personalisht mendoj se ky lloj edukimi nuk ndihmon pĂ«r tĂ« garantuar nevojĂ«n e krijimit, krahas prirjes sĂ« natyrshme individualiste dhe tĂ« ârregulaltorit socialâ, qĂ« do tĂ« ndihmonte pĂ«r âneutraliziminâ e agresivitetit tĂ« egoizmit patologjik. Nuk mund tĂ« mos shqetĂ«sohesh si intelektual e sociolog, kur shikon prirjen retrograde tĂ« shfaqjeve evidente, zgjerimit tĂ« formave banale tĂ« egoizmit tĂ« pamĂ«shirshĂ«m, qĂ« tek shumĂ« njerĂ«z Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« thelb i personalitetit tĂ« tyre. MĂ« saktĂ«, egoizmi Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« lloj ndjenje personale me intensitet tĂ« lartĂ«, duke u bĂ«rĂ« tipar i paadministrueshĂ«m, duke u kthyer nĂ« njĂ« mekanizĂ«m qĂ« tenton tĂ« bĂ«het mbizotĂ«rues i sjelljes sociale dhe natyrĂ«s njerĂ«zore. ĂshtĂ« e natyrshme dhe ka shkaqet e veta kjo epidemi e zgjeruar e shfaqjeve tĂ« bujshme tĂ« egoizmit dhe egocentrizmit tek njerĂ«zit tanĂ«.
NĂ«se kĂ«tĂ« krahasim, do e bĂ«jmĂ« me shoqĂ«rinĂ« tonĂ« tĂ« sĂ« kaluarĂ«s, me natyrĂ« tĂ« âqetĂ«â, tĂ« âfjeturâ, tĂ« mbuluar nga indiferentizmi e rutina, me shoqĂ«rinĂ« e sotme dinamike, individualiste e turbokapitaliste, me synime individuale e qĂ«llime tĂ« personalizuara pĂ«r tâi realizuar me çdo kusht, pĂ«r tĂ« shmangur dĂ«shtimin dhe mungesĂ«n e suksesit tĂ« kuptuar nĂ« mĂ«nyrĂ« materialiste, sempliste e pragmatiste, sigurisht qĂ« jo vetĂ«m do gabonim, por edhe do ishim nĂ« kundĂ«rsens me kohĂ«n. Situata qĂ« jetojmĂ« sjell shumĂ« pĂ«rshtypje pĂ«r sjelljen njerĂ«zore, sepse jemi nĂ« njĂ« shoqĂ«ri liberale, individualiste, likuide, agresive, e shoqĂ«ruar vazhdimisht nga frikĂ«rat e pasiguritĂ« e dĂ«shtimit, bashkĂ« me rreziqet dhe anomalitĂ« e natyrshme tĂ« jetĂ«s sĂ« njerĂ«zve tanĂ«. Edhe pse i largĂ«t nĂ« kohĂ«, por krejt i vĂ«rtetĂ«, koherent me kohĂ«n konkluzioni i Emanuel Kantit, i cili pranonte se natyra njerĂ«zore Ă«shtĂ« âpjesĂ«risht egoisteâ dhe pjesĂ«risht âqenie racionaleâ, qĂ« respekton tĂ« tjerĂ«t, ligjin dhe shoqĂ«rinĂ«.
ĂshtĂ« koha pĂ«r njĂ« vĂ«shtrim tĂ« ri tĂ« raporteve midis individualizmit, egocentrizmit personal dhe nevojĂ«s pĂ«r njĂ« arsye tĂ« pĂ«rbashkĂ«t pĂ«r ndĂ«rtimin e marrĂ«dhĂ«nieve sociale. Ky Ă«shtĂ« imperativ qĂ« kĂ«rkon tĂ« pĂ«rpunojmĂ« ato mekanizma, qĂ« ndikojnĂ« nĂ« pĂ«rmirĂ«simin e ndĂ«rveprimit reciprok midis njeriut dhe shoqĂ«risĂ«, i kombinimit tĂ« individuales me socialen, duke respektuar njĂ« nivel tĂ« caktuar tĂ« egocentrizmit, si dĂ«shirĂ« pĂ«r afirmim personaliteti edhe nevojĂ«s pĂ«r humanizĂ«m dhe respektim tĂ« normave tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« shoqĂ«risĂ«. Por qĂ« nĂ« kohĂ«n e sotme Ă«shtĂ« kthyer nĂ« shqetĂ«sim universal ekzistencial, se si mund tĂ« ndĂ«rtohen raporte ekuivalente, funksionuese midis egocentrizmit, si dĂ«shirĂ« pĂ«r sukses, afirmim, famĂ« dominante personale mbi tĂ« âtjerĂ«tâ nga njĂ«ra anĂ« dhe âshtrĂ«ngesĂ«s socialeâ nĂ« kuptimin e njĂ« sistemi tĂ« pĂ«rbashkĂ«t tĂ« vlerave, kuptimeve, marrĂ«veshjeve dhe âshtrĂ«ngesaveâ morale.
Absolutisht i vĂ«rtetĂ« konstatimi i filozofit bashkĂ«kohor, Jurgen Habermas, i cili duke bĂ«rĂ« diagnostikime tĂ« gjĂ«ra tĂ« patologjive sociale qĂ« vijnĂ« nga mbizotĂ«rimi i egocentrizmit, ai akuzon si faktor social furnizues tĂ« kĂ«saj ndjenje dhe kĂ«tyre qĂ«ndrimeve morboze disa âzakone instrumentaleâ egocentrike, si mĂ«nyrĂ« e trajtimit tĂ« tĂ« tjerĂ«ve âsi mjete pĂ«r arritjen e qĂ«llimeve personaleâ. Kjo e shoqĂ«ruar me njĂ« ndjenjĂ« qĂ« ushqen sistematikisht, indiferencĂ«n pĂ«r âfatin e tĂ« tjerĂ«veâ. ĂshtĂ« e natyrshme dhe duhet tĂ« pranojmĂ« se shoqĂ«ria jonĂ« nuk Ă«shtĂ« duke funksionuar mirĂ« nĂ« pikĂ«pamje sociale, morale, shpirtĂ«rore e kulturore. âBota e jetĂ«sâ sonĂ« Ă«shtĂ« e inonduar nga ekseset e njeriut individualist dhe egoist, tĂ« cilĂ«t janĂ« kthyer nĂ« faktorĂ« negativĂ«, me ndikim keqfunksionues pĂ«r shoqĂ«rinĂ«. PikĂ«risht nga kĂ«to defekte sociale dhe mangĂ«si evidente tĂ« funksionimit tĂ« mekanizmave, instrumenteve dhe institucioneve bazĂ« tĂ« jetĂ«s sociale, po shtohen njerĂ«zit egocentrikĂ«, tĂ« cilĂ«t gradualisht po kthehen nĂ« individĂ« me tĂ« meta morale.
Egoizmi nuk Ă«shtĂ« liri individuale. PĂ«r fat tĂ« keq Ă«shtĂ« duke u pĂ«rhapur gjerĂ«sisht, me agresivitet tĂ« shfaqur njĂ« âmatricĂ« konceptualeâ individuale dhe sociale, e cila ka sjellĂ« idenĂ« e njeriut tĂ« vetĂ«mjaftueshĂ«m dhe egocentrik, tĂ« cilĂ«t kanĂ« bĂ«rĂ« âmodus viventiâ idenĂ« absurde superindividualiste dhe superegocentrike, sipas tĂ« cilĂ«s, njerĂ«zit nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« gabuar mendojnĂ« se asnjĂ« realitet social nuk mund tĂ« jetĂ« âpĂ«rtej mejeâ. PĂ«r pasojĂ« janĂ« shtuar njerĂ«zit qĂ« mendojnĂ« se âkufijtĂ« e lirisĂ«â dhe unit i vendos vetĂ« njeriu individualisht. Ky Ă«shtĂ« njĂ« nga iluzionet mĂ« tĂ« dĂ«mshme, qĂ« e mban njeriun tĂ« mbyllur brenda âkafazit tĂ« egosâ personale. Besoj se, edhe pse duket ndĂ«rmarrje e vĂ«shtirĂ« psikologjike e sociale pĂ«r tĂ« demotivuar egocentrizmin e njeriut individualist, nuk Ă«shtĂ« e pamundur as âpunĂ« sizifianeâ ta zbusim kĂ«tĂ« âpĂ«rbindĂ«sh socialâ, nĂ«se punojmĂ« me njerĂ«zit, sidomos fĂ«mijĂ«t, tĂ« rinjtĂ« pĂ«r tĂ« krijuar koncepte tĂ« reja pĂ«r tâi çliruar nga âkallĂ«pet e ngushta tĂ« unitâ. Besoj se tani duhet kuptuar qartĂ« ideja, se egoizmi apo shqetĂ«simi pĂ«r mirĂ«qenien personale nuk mund tĂ« jetĂ« antipod me tĂ« mirĂ«n e pĂ«rbashkĂ«t.
/Gazeta Panorama
