PROF. DR. ARBEN MALAJ
Keqinformimi dhe dezinformimi nënkuptojnë një sfidë në rritje për politikëbërësit, kompanitë, stabilitetin social dhe vetë demokracinë.
Raporti i Rreziqeve Globale 2024
PĂ«r gjeografinĂ« ku lajmet dezinformuese mund tĂ« shpĂ«rndahen pa asnjĂ« âkontroll kufitar; pĂ«r koston minimale, pĂ«r shpejtĂ«sinĂ« marramendĂ«se tĂ« pĂ«rhapjes dhe pĂ«r numrin e pa kufizuar tĂ« tĂ« âpeshkuarveâ, armĂ«t digjitale klasifikohen si âarmĂ« tĂ« shkatĂ«rrimit nĂ« masĂ«. NĂ« botĂ«n tonĂ« digjitale dhe tĂ« inteligjencĂ«s artificiale keqinformimi dhe dezinformimi janĂ« rritur me shpejtĂ«si dhe janĂ« bĂ«rĂ« pjesĂ« e analizave tĂ« rreziqeve potenciale globale. Dezinformuesit kanĂ« qĂ«llime tĂ« ndryshme, nga ato gjeopolitike te cenimi i stabilitetit financiar. Kur dezinformuesit janĂ« pjesĂ« e armatĂ«s digjitale me âkĂ«rcĂ«nimet hibrideâ tĂ« konflikteve gjeopolitike, nĂ« fokus tĂ« tyre janĂ« pĂ«rfitimet politike. VlerĂ«sohet se: âDezinformimi Ă«shtĂ« i rrezikshĂ«m, sepse objektivi i tij Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rçajĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ«. QĂ«llimi i tij Ă«shtĂ« tĂ« shkaktojĂ« dĂ«me, tĂ« intensifikojĂ« konfliktet dhe debatet ekzistuese, tĂ« minojĂ« besimin nĂ« institucionet shtetĂ«rore dhe tĂ« nxisĂ« zemĂ«rimin dhe emocionet nĂ« pĂ«rgjithĂ«siâ. Raporti i rreziqeve globale i vitit 2024 i klasifikon rreziqet nga dezinformimi dhe keqinformimi nĂ« vendin e dytĂ« nĂ« afatshkurtĂ«r dhe nĂ« vendin e 5-tĂ« nĂ« afatgjatĂ«. Keqinformimi dhe dezinformimi paraqesin rreziqe tĂ« konsiderueshme si nĂ« planin afatshkurtĂ«r, ashtu edhe nĂ« atĂ« afatgjatĂ«.
Rreziqet afatshkurtra: (a) Rreziqet pĂ«r shĂ«ndetin â pĂ«rhapja e informacionit tĂ« rremĂ« mund tĂ« çojĂ« nĂ« sĂ«mundje dhe vdekje tĂ« parandalueshme. (b) Humbje financiare, mashtrimet dhe skemat mashtruese tĂ« bazuara nĂ« dezinformata mund tĂ« rezultojnĂ« nĂ« humbje tĂ« konsiderueshme financiare. (c) Dhuna fizike â keqinformimi mund tĂ« nxisĂ« dhunĂ« dhe trazira. (d) Ndarja sociale: Keqinformimi mund tĂ« pĂ«rkeqĂ«sojĂ« ndarjet sociale dhe polarizimin.
Rreziqet afatgjata: (a) GĂ«rryerja e besimit, me kalimin e kohĂ«s, ekspozimi i vazhdueshĂ«m ndaj dezinformatave mund tĂ« gĂ«rryejĂ« besimin tek institucionet, ekspertĂ«t dhe mediat. (b) DobĂ«simi i demokracisĂ«: Dezinformimi mund tĂ« dĂ«mtojĂ« proceset demokratike duke manipuluar opinionin publik dhe duke gĂ«rryer besimin nĂ« zgjedhje. (c) PaqĂ«ndrueshmĂ«ria ekonomike: Keqinformimi mund tĂ« destabilizojĂ« tregjet financiare dhe tĂ« pengojĂ« rritjen ekonomike. (d) KĂ«rcĂ«nimet globale tĂ« sigurisĂ«: dezinformimi mund tĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« nxitur ndĂ«rhyrjen e huaj, pĂ«r tĂ« minuar sigurinĂ« kombĂ«tare dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rkeqĂ«suar tensionet gjeopolitike. Pas krizĂ«s financiare globale tĂ« viteve 2008-2013, janĂ« nxjerrĂ« shumĂ« mĂ«sime dhe janĂ« bĂ«rĂ« shumĂ« ndryshime ligjore dhe institucionale pĂ«r tĂ« parandaluar dhe shuar flakĂ«t e panikut publik, sapo ato shfaqen. GjatĂ« krizĂ«s greke nĂ« 2008- kur shpĂ«rtheu paniku pĂ«r pasigurinĂ« e bankave u vendosĂ«n âlimite mbijeteseâ pĂ«r tĂ«rheqjet nga bankat dhe ATM-tĂ«. AfĂ«rsisht tĂ« njĂ«jtat masa aplikoi edhe Qipro nĂ« krizĂ«n e saj mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« bankare e financiare. NĂ« shumĂ« raste paniku Ă«shtĂ« aplikuar ndĂ«rprerja e pĂ«rkohshme e tregtimit tĂ« aksioneve nga bursat vetĂ«m pĂ«r tĂ« shmangur pikĂ«n e panikut.
HistorianĂ«t argumentojnĂ« se Depresioni i Madh (1929-1933), u pĂ«rshpejtua dhe u thellua edhe nga pĂ«rhapja e dezinfromimit dhe nga paniku, qĂ« çuan nĂ« rrĂ«zimin e tregut tĂ« aksioneve tĂ« vitit 1929. Kriza financiare e vitit (2008), ndĂ«rkohĂ« qĂ« shkaqet e kĂ«saj krize ishin komplekse, keqinformimi pĂ«r tregun e hipotekave kontribuoi nĂ« panikun qĂ« çoi nĂ« kolapsin e institucioneve financiare si AIC. Northern Rock bank (2008) rrezikoi falimentimin e saj dhe pĂ«rhapjen e njĂ« krize bankare. Ishkryeministrit Gordon Brown dhe qeveria e tij qĂ« ndĂ«rhyri me masa radikale, duke shtetĂ«zuar pĂ«rkohĂ«sisht kĂ«tĂ« bankĂ«. Ky veprim i shpejtĂ« dhe efektiv ndaloi pĂ«rhapjen e panikut. Flash Crash (2010), keqinformimet nĂ« lidhje me shĂ«ndetin financiar tĂ« kompanive tĂ« ndryshme. PĂ«rplasja fillestare fshiu gati 1 trilion dollarĂ« nĂ« vlerĂ« tregu. Referendumi i Brexit (2016), gjatĂ« fushatĂ«s sĂ« Brexit, keqinformimi nĂ« lidhje me pasojat ekonomike, tĂ« tilla si ndikimi i mundshĂ«m nĂ« tregtinĂ« dhe stabilitetin e monedhĂ«s, ndikuan nĂ« opinionin publik. Vendimi pĂ«r tâu larguar nga BE çoi nĂ« luhatje tĂ« konsiderueshme tĂ« paundit britanik dhe pasiguri nĂ« tregjet financiare, duke prekur investitorĂ«t dhe bizneset. Ndikimi ekonomik i COVID-19, nĂ« fillim tĂ« pandemisĂ«, keqinformimi pĂ«r origjinĂ«n, trajtimet dhe pĂ«rgjigjet ekonomike ndaj virusit çoi nĂ« shitje paniku nĂ« tregjet globale. Dezinformatat pĂ«r kriptovalutat, nĂ« njĂ« treg tĂ« destabilizuar, edhe me qĂ«llim, ka gjithmonĂ« humbĂ«s dhe fitues. Fituesit e vĂ«rtetĂ« janĂ« destabilizuesit. HumbĂ«sit e mĂ«dhenj janĂ« investitorĂ«t euforikĂ« dhe tĂ« manipuluar.
Rasti i parë (2002) i dezinformimit ndodhi kur qeveria e PSsë po miratonte krijimin e Agjencisë së Sigurimit të Depozitave (ASD). PD në opozitë u përpoq të ndizte panikun te depozituesit duke dezinformuar se krijimi ASD po bëhet sepse paratë e shqiptarëve janë të pasigurta. Në thelb misioni ASD ishte të krijonte një sistem të mbrojtjes së depozitave që e kishin të gjitha vendet e tjera. Kur bankat e nivelit të dytë ndjenë fillimin e rritjes së tërheqjeve të depozitave, kërkuan ndihmë për të ndaluar këtë dezinformim. Duke qenë se PD-ja vazhdoi në mënyrë agresive këtë fushatë dezinformuese, u desh angazhimi i ambasadorit amerikan në Tiranë, Joseph Limpreht, për të detyruar PDnë që të ndalonte fushatën dezinformuese.
Rasti i dytĂ« nga ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« keqinformimi qĂ« njĂ« avokat i njohur deklaronte jo rrallĂ« nĂ« televizionet private se kur qeveria privatizoi nĂ« 2004 BankĂ«n e Kursimeve, atij dhe shqiptarĂ«ve u ishin vjedhur paratĂ« e tyre sepse banka qĂ« e bleu BK ishte e huaj. Ky keqinformim hidhej poshtĂ« menjĂ«herĂ« nĂ«se respektohej parimi numĂ«r 1 kundĂ«r keqinformatave dhe dezinformatave, qĂ« Ă«shtĂ« âVerifikoni faktetâ pĂ«rpara shpĂ«rndarjes sĂ« tyre. Ky avokat dhe çdo shqiptar kishin tĂ«rhequr dhe depozituar para nĂ« kĂ«tĂ« bankĂ« pĂ«r rreth 20 vite (2004- 2024) dhe sâkishin asnjĂ« pengesĂ« pĂ«r tĂ« tĂ«rhequr dhe depozituar kursimet e tyre tek kjo bankĂ«.
Rasti i tretë është keqinformimi dhe dezinformimi që bëhet herë pas here ndaj bankave të huaja në vendin tonë bazuar në ecurinë apo problematikat e bankave mëmë në vendet e tyre të origjinës. Duke qenë se këto sulme janë të përsëritura, nuk është e lehtë të dallohet nëse janë keqinformata për përfitime abuzive nga bankat apo janë dezinformata që synojnë të shkaktojnë panik. Bankat huaja në vendin tonë janë subjekt i licencimit, rregullimit dhe mbikëqyrjes sipas legjislacionit shqiptar për BSH dhe bankat e nivelit të dytë. Pas krizës së fundit financiare, bankat e huaja në vendin tonë u nënshtrohen të gjitha kritereve dhe proceseve licencuese, rregullatore dhe mbikëqyrëse njësoj si bankat me kapital vendës. Me asistencën e FMN-së dhe Bankës Botërore, Banka e Shqipërisë ka avancuar me miratimin e kuadrit ligjor dhe institucional për menaxhimin e situatave të jashtëzakonshme. Kjo i ndan bankat amë nga bankat e tyre në vendet e tjera dhe në të njëjtën kohë u krijua parimi i bankave urë, të cilat ndalojnë që efektet e panikut të një banke të vetme të përhapen në sistemin bankar shqiptarë. Reduktimi dhe ndalimi i keqinformimit dhe dezinformimit duhet bërë pa cenuar sado pak fjalën e lirë dhe misionin gazetarëve dhe mediave të pavarura. Hapi i parë që duhet të bëhet i detyrueshëm edhe ligjërisht është që çdo gazetarë dhe çdo media e lirë duhet të bëjnë paraprakisht verifikimin e fakteve./Gazeta Panorama
