Në tri dekadat e fundit të shekullit XIX, vilajeti i Kosovës e zhvendosi disa herë kryeqendrën e tij midis Shkupit, Prizrenit dhe Prishtinës. Kjo kishte shkaktuar pakënaqësi e habi edhe te komuniteti i diplomatëve të asokohshëm, të cilët tashmë kishin shtrirë rrjetet e tyre me konsullata në vilajetin që ishte skena e njërës prej ngjarjeve më të rëndësishme të lëvizjes kombëtariste si Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Shndërrimi i Prishtinës nga një vendbanim thuajse margjinal në kryeqendër vilajeti ka mbas vete një histori përplot dinamika. Ligjërata e së hënës e akademikut dhe historianit nga Vjena, Oliver Jens Schmitt, ka dhënë përgjigje të reja nëpërmjet zhbirimit të dokumentacionit konsullor austrohungarez në Kosovë
Burimet osmane mbi periferitë perëndimore të Ballkanit, aty ku shtriheshin katër vilajetet me shumicë shqiptare, janë të mangëta për të dritësuar realitetet lokale. Shumica e qeveritarëve osmanë nuk e njihnin as gjuhën e shtetasve të tyre. Në ndërkohë, popullata shqiptare nuk pati në mesin e saj thuajse asnjë shkrues, që do të thotë se nuk ka asnjë dëshmi vendore për të rindërtuar një perspektivë lokale. E vetmja gazetë zyrtare që u botua në Prizren pati edicionin e saj në turqishten osmane dhe në serbisht, por jo edhe në gjuhën e shumicës së popullatës së vilajetit. Në këto hulli është endur ligjërata e akademikut dhe historianit nga Vjena, Oliver Jens Schmitt, e mbajtur në ditën e gjashtë të edicionit të sivjetmë të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Në sfondin e simbolikës së përvjetorit të 50-të të kësaj ngjarjeje tradicionale që bën bashkë albanologë vendorë e të huaj, rektori i Universitetit të Prishtinës, Qerim Qerimi, fillimisht i ka ndarë mirënjohje mysafirit nga Austria, Oliver Jens Schmitt dhe akademikut nga Prishtina, gjuhëtarit Rexhep Ismaili për kontributet e tyre në albanologji.
Prishtina mes dinamikave dhe amullisë
Minutat nĂ« vazhdim nĂ« sallĂ«n e stĂ«rmbushur tĂ« Rektoratit tĂ« Universitetit tĂ« PrishtinĂ«s kanĂ« qenĂ« tĂ« rezervuara pĂ«r ligjĂ«ratĂ«n e historianit nga Austria e titulluar âPrishtina dhe Kosova nĂ« periudhĂ«n e vonĂ« osmane â pikĂ«pamje diplomatĂ«sh austro-hungarezĂ«â. NĂ« zemĂ«r tĂ« kumtesĂ«s sĂ« akademikut nga Vjena ishin realitetet e reja nĂ« Ballkan, ku veçanĂ«risht Kosova njohu dinamika tĂ« reja qĂ« kontrastonin me amullinĂ« thuajse tĂ« plotĂ« shoqĂ«rore e ekonomike tĂ« botĂ«s osmane. Kjo u vrullua mĂ« sĂ« shumti nga konsujt e Austro-HungarisĂ«, kjo fuqi e madhe qĂ« pati interesa nĂ« Ballkan dhe rivalizoi fyt-mĂ«-fyt me RusinĂ«.
Këto njoftime, sipas studiuesit nga Austria, janë tejzakonisht të hollësishme dhe japin përkapje të thella hem mbi politikat lokale, hem mbi ato rajonale. Me to rindërtohen edhe plot tablo nga jeta shoqërore dhe ekonomike e Prishtinës së periudhës 1870-1912.
Prishtina apo Prizreni?
Sipas Schmittit, burim i rëndësishëm për njohjen e kësaj periudhe janë njoftimet konsullore të diplomatëve austrohungarezë të cilët në fundshekullin e 19-të krijuan rrjetin e tyre në qendrat kryesore të vilajetit të Kosovës. Shpalimi i tij ka saktësuar ai, nuk është opinioni i tij si studiues, por opinionet e diplomatëve austriakë.
âDinamizmin e tashĂ«m Prishtina e mori prej gjysmĂ«s sĂ« dytĂ« tĂ« shekullit tĂ« njĂ«zetĂ«â, ka thĂ«nĂ« Schmitti teksa ka vĂ«nĂ« nĂ« dukje dallimet qĂ« kishte ky qytet nĂ« qendĂ«r tĂ« rrafshit tĂ« KosovĂ«s me Prizrenin qĂ« kishte krijuar traditĂ« si qendĂ«r e pakontestueshme e rajonit.
âKushdo qĂ« kĂ«rkon pĂ«rgjigje e kupton se Prizreni ishte qendĂ«r e tregtisĂ«, zejtarisĂ« dhe, mbi tĂ« gjitha, lĂ«vizjes kombĂ«tare shqiptare. Prishtina ishte njĂ« vendbanimth i vogĂ«l, qĂ« u bĂ« qendĂ«r administrative vetĂ«m kah fundi i shekullit tĂ« nĂ«ntĂ«mbĂ«dhjetĂ«â, ka shpjeguar Schmitt.
âPrishtina, njĂ« cep i mjerĂ« i RumelisĂ«â
Tutje, ai ka evokuar vendimin e autoriteteve osmane të cilat e zhvendosën kryeqendrën e vilajetit nga Shkupi në Prishtinë. Kjo kishte shkaktuar jo pak habi ndër konsujt e asaj kohe, duke qenë se Prishtina e gjeratëhershme ishte tejet margjinale.
Këtu, ai ka ndërmendur reagimin jo edhe aq diplomatik të konsullit austriak në Prizren që kishte protestuar për një gjë të tillë.
âPrishtina Ă«shtĂ« njĂ« cep i mjeruar, njĂ« nga mĂ« tĂ« ashprat vende tĂ« RumelisĂ«, nĂ« njĂ« gjendje tĂ« mjerueshmeâ, kishte shkruar konsulli austriak teksa kishte vĂ«nĂ« nĂ« pah se kĂ«tij qyteti i mungonte infrastruktura dhe uji i pijshĂ«m.
Politika osmane e ndaloi shkrimin e shqipes
NĂ« vazhdim tĂ« ligjĂ«ratĂ«s, Schmitti ka shpjeguar arsyet pse njoftimet konsullore tĂ« diplomatĂ«ve austrohungarezĂ« kanĂ« peshĂ« tĂ« veçantĂ« nĂ« kuptimin e perspektivave vendore shqiptare. Sipas tij, kĂ«to tekste janĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r shkak se âpak e hiç Ă«shtĂ« shkruar pĂ«r KosovĂ«n e periudhĂ«s osmaneâ. âThuajse asgjĂ« nuk pati nĂ« gjuhĂ«n e shumicĂ«s shqiptareâ, ka shtuar ai.
Duke marrĂ« si shembull rastin e gazetĂ«s âKosovaâ qĂ« dilte nĂ« turqishten osmane dhe serbisht, historiani nga Vjena ka vĂ«nĂ« nĂ« dukje se njĂ«ri nga sulltanĂ«t e mbramĂ«, Abdyl Hamiti, propagonte me tĂ« madhe panislamizmin si ideologji perandorake.
âShqiptarĂ«t, qĂ« ishin me shumicĂ« sunite myslimane, u ndaluan tĂ« zhvillonin kulturĂ«n e tyre tĂ« shkruar dhe gjithçka duhej tĂ« ishte nĂ« turqishten osmaneâ ka thĂ«nĂ« Schmitt.
Qeveritarët osmanë nuk e njihnin shqipen
Sipas akademikut nga Austria, njohuritë e osmanëve për periferitë e tyre perëndimore ishin tejet të mangëta, dhe si arsye ka përmendur faktin që qeveritarët e guvernatorët osmanë nuk e kuptonin shqipen, gjuhë e shtetasve të tyre.
âKjo Ă«shtĂ« arsyeja pse burimet osmane janĂ« qenĂ«sisht tĂ« kufizuara, dhe duke mos qenĂ« burime tĂ« brendshme, pĂ«r shumĂ« dekada nuk kemi njĂ« perspektivĂ« lokale apo rajonale mbi çështjet e asokohshme shoqĂ«rore e politike nĂ« KosovĂ«â, ka vlerĂ«suar Schmitt.
Sipas tij, kjo është arsyeja pse vijnë në shprehje njoftimet konsullore austrohungareze që janë më të numërta për nga sasia, me përmbajtje më të pasur e të autoruara nga njerëz që kishin përgatitje si orientalistë.
âNdryshe nga diplomatĂ«t e tjerĂ« evropianĂ«, shumĂ« nga kĂ«ta njerĂ«z njohĂ«n shqipen dhe serbishten, madje disa prej tyre u zhvendosen nga njoftimet thjesht konsullore nĂ« kĂ«rkime tĂ« mirĂ«filltaâ, ka thĂ«nĂ« Schmitt. âKy lloj fenomeni tanimĂ« nuk ekziston. Ata krijuan njĂ« rrjet informuesish lokalĂ«, shpesh nga radhĂ«t e komunitetit katolik, duke analizuar bindjet e banorĂ«ve pĂ«r çështje tĂ« ndryshmeâ.
NĂ« shtjellim e sipĂ«r, studiuesi nga Vjena ka pĂ«rmendur edhe arsyet pse mbretĂ«ria duale investoi aq shumĂ« nĂ« KosovĂ«. Asokohe Vjena, sipas tij, ndiqte njĂ« politikĂ« qĂ« fokusohej nĂ« anashnxjerrjen e ItalisĂ« dhe GjermanisĂ« nga Ballkani, duke pamundĂ«suar daljen e SerbisĂ« nĂ« det. âKjo Ă«shtĂ« arsyeja pse ShqipĂ«ria pati rĂ«ndĂ«si. Adriatiku ishte kanali kryesor pĂ«r eksportet dhe importet austriake. Ndaj, Vjena ndihmoi nĂ« formimin e vetĂ«dijes kombĂ«tare shqiptareâ.
Elitat politike pa interes për debatet kombëtariste
Megjithatë, diplomacia austrohungareze hasi në pengesat e para në terren. Nga ajo që kuptohet prej njoftimeve konsullore, identiteti kombëtar në Kosovë kuptohej ndryshe krahasuar me Shqipërinë perëndimore ku kishte porcione të ndjeshme të krishterësh. Sipas Schmittit, veçantitë e mjedisit kosovar, si ekzistenca e një shumice myslimane, bënin që të mos kuptoheshin debatet të cilat i shtynin përpara aktivistët kombëtaristë në pjesët e tjera të Shqipërisë, sidomos ata nga komunitetet ortodokse e katolike.
âKjo ishte frustruese pĂ«r diplomatĂ«t austriakĂ« tĂ« cilĂ«t pĂ«rpiqeshin tĂ« shpĂ«rndanin materiale pĂ«r lĂ«vizjen kombĂ«tare dhe kĂ«tu (nĂ« KosovĂ« â v.j) nuk kishte edhe aq kĂ«rkesa, pĂ«r shkak se kishte tepĂ«r pak lexuesâ, ka nĂ«nvizuar ai. PĂ«r Schmittin, elitat politike nĂ« PrishtinĂ« dhe KosovĂ« nuk kishin kurrfarĂ« interesi pĂ«r kĂ«so debate tĂ« cilat ishin tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r shqiptarĂ«t ortodoksĂ« e katolikĂ«.
Prishtina me tension ndaj serbëve, rezistencë ndaj osmanëve
Duke folur mbi njoftimet konsullore që i adresoheshin Ministrisë së Jashtme në Vjenë, Schmitt ka sjellë edhe tablonë e gjendjes tejet specifike në Prishtinë.
âNĂ« kĂ«to raporte kishte vlerĂ«sime pĂ«r PrishtinĂ«n si kryeqendĂ«r strategjike, pĂ«r zhvillimet ushtarake osmane, pĂ«r formimin e fraksioneve dhe grupeve politike brenda qytetitâ, ka saktĂ«suar ai.
NĂ« kĂ«tĂ« kohĂ«, sipas tij, binin nĂ« sy zhvillimet politike me plot tensione mes banorĂ«ve shqiptarĂ« dhe atyre serbĂ«. âKishte rezistencĂ« tĂ« shqiptarĂ«ve edhe ndaj taksave qĂ« i vendoste pushteti qendror osmanâ.
I lindur mĂ« 1973 nĂ« Bazel tĂ« ZvicrĂ«s, Oliver Jens Schmiit, Ă«shtĂ« profesor i historisĂ« sĂ« EvropĂ«s juglindore nĂ« Universitetin e VjenĂ«s. NĂ« qendra tĂ« njohura tĂ« botĂ«s gjermanishtfolĂ«se si Bazeli, Vjena, Berlini e Mynihu, ai ka studiuar pĂ«r Bizantin, pĂ«r filologjinĂ« greke, greqishten moderne si dhe historinĂ« e EvropĂ«s Lindore. Ka ligjĂ«ruar nĂ« universitetet e Mynihut dhe Bernit, kurse pĂ«r njĂ« kohĂ« ka qenĂ« edhe profesor nĂ« CollĂšge de France. QĂ« prej 2017-s, ai Ă«shtĂ« kryesues i Departamentit pĂ«r Humanitete dhe Shkenca ShoqĂ«rore pranĂ« AkademisĂ« sĂ« Shkencave tĂ« AustrisĂ«, teksa nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« kryeson edhe departamentin kĂ«rkimor pĂ«r studimet ballkanike nĂ« Institutin pĂ«r Histori Moderne dhe BashkĂ«kohore tĂ« autoritetit mĂ« tĂ« lartĂ« shkencor nĂ« Austri. Interesimet e tij mbi historinĂ« janĂ« tejet tĂ« gjera, me fokus sidomos vitet e mesjetĂ«s dhe trevĂ«n adriatike tĂ« Ballkanit si dhe RumaninĂ«. Kontributet e Schmittit tangentojnĂ« edhe botĂ«n mesjetare shqiptare, me tituj si monografitĂ« âDas venezianische Albanieâ (2001), âKosovo: kurze Geschichte einer zentralbalkanischen Landschaftâ (2008), âSkanderbeg â der neue Alexander auf dem Balkanâ (2009), âA Concise History of Albaniaâ (2022), etj. Nga viti 2015, Schmitt Ă«shtĂ« edhe anĂ«tar i jashtĂ«m i AkademisĂ« sĂ« Shkencave dhe Arteve tĂ« KosovĂ«s.
Grupi Balkanweb
Burimi informacionit @BalkanWeb: Lexo me shume ne : Bota Sot News botasot.co
