NGA DR. KLODIAN RADO 
NdĂ«rsa ShqipĂ«ria pĂ«rga titet pĂ«r zgjedhjet parlamentare tĂ« vitit 2025, njĂ« çështje thelbĂ«sore qĂ« kĂ«rkon vĂ«mendje tĂ« veçantĂ« jo vetĂ«m nga politika, por sidomos nga publiku i gjerĂ« Ă«shtĂ« legjitimiteti kushtetues i kĂ«tyre zgjedhjeve pa pĂ«rfshirjen e diasporĂ«s shqiptare. ThĂ«nĂ« mĂ« shkoqur: A mund tĂ« zhvillohen zgjedhjet e 2025 pa diasporĂ«n, dhe cilat do tĂ« ishin pasojat, nĂ«se do tĂ« ndodhte? MĂ« poshtĂ« do tĂ« rendis njĂ« sĂ«rĂ« argumentesh kushtetuese/ligjore dhe jo vetĂ«m, se pĂ«rse kryerja e zgjedhjeve parlamentare pa votĂ«n e diasporĂ«s nuk mund tĂ« jetĂ« mĂ« njĂ« opsion, pasi do tĂ« ishin juridikisht tĂ« pavlefshme, pra ânulâ.
E drejta e diasporĂ«s pĂ«r tĂ« votuar, si detyrim kushtetues i shtetit shqiptar: Gjykata Kushtetuese e ShqipĂ«risĂ«, me Vendimin Nr. 38/22, vendosi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« prerĂ«: âKonstatimin e cenimit tĂ« sĂ« drejtĂ«s kushtetuese tĂ« votĂ«s sĂ« emigrantĂ«ve nĂ« zgjedhjet pĂ«r Kuvendin, pĂ«r shkak tĂ« boshllĂ«kut ligjor. Detyrimin e Kuvendit pĂ«r plotĂ«simin e boshllĂ«kut ligjor brenda njĂ« vitiâ, pra deri nĂ« datĂ«n 9 janar 2024. KĂ«shtu, Gjykata Kushtetuese urdhĂ«roi qartazi Kuvendin qĂ« tĂ« amendojĂ« Kodin Zgjedhor, duke miratuar dispozita ligjore qĂ« i garantojnĂ« çdo votuesi qĂ« ndodhet jashtĂ« ShqipĂ«risĂ« tĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« procesin zgjedhor pĂ«r zgjedhjet parlamentare tĂ« ardhshme dhe kĂ«rkoi qĂ« ky proces tĂ« jetĂ« sa mĂ« i shpejtĂ« dhe sa mĂ« efektiv. E thĂ«nĂ« mĂ« thjeshtĂ«, vendimi i GjykatĂ«s Kushtetuese qartĂ«son se diaspora ka tĂ« drejtĂ«n tĂ« votojĂ« nga jashtĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe Ă«shtĂ« detyrim i shtetit shqiptar tĂ« garantojĂ« kĂ«tĂ« tĂ« drejtĂ«. Sipas GjykatĂ«s, Kodi Zgjedhor nĂ« gjendjen aktuale nuk garanton tĂ« drejtĂ«n e diasporĂ«s pĂ«r tĂ« votuar nga jashtĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe si i tillĂ«, Ă«shtĂ« antikushtetues pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« dispozitave ligjore, qĂ« garantojnĂ« tĂ« drejtĂ«n e tyre tĂ« votĂ«s. Ky vendim Ă«shtĂ« vĂ«rtetĂ« njĂ« akt historik pĂ«r diasporĂ«n dhe pĂ«r tĂ« drejtĂ«n kushtetuese tĂ« votĂ«s nĂ« ShqipĂ«ri, pasi ndodh pĂ«r here tĂ« parĂ« nĂ« historinĂ« e shtetit shqiptar. MegjithatĂ«, edhe pse kanĂ« kaluar mbi 6 muaj qĂ« kur afati kushtetues i lĂ«nĂ« nga Gjykata Kushtetuese ka skaduar, ende nuk Ă«shtĂ« ekzekutuar. Quo vadis ShqipĂ«ria nĂ« zgjedhjet e ardhshme?
Neni 45 i Kushtetutës garanton të drejtën e votës për të gjithë qytetarët, pavarësisht vendbanimit të tyre. Pas vendimit të Gjykatës Kushtetuese, vota e diasporës nuk është më thjesht një e drejtë abstrakte teorike e mbetur në letër. Pas hyrjes në fuqi të këtij vendimi, që nga janari i vitit 2023, përjashtimi i diasporës nga votimi për zgjedhjet parlamentare dhe kryerja e tyre pa pjesëmarrjen e afro 2 milionë shqiptarëve që ndodhen jashtë Shqipërisë, nuk mund të jetë më një opsion. Nëse do të ndodhte, një proces i tillë zgjedhor do të ishte asgjë më pak se sa një proces zgjedhor antikushtetues dhe do të ishte një nulitet juridik, që nuk mund të sjellë asnjë pasojë juridike. E thënë ndryshe, deputetët e pretenduar si të zgjedhur, Kuvendi, qeveria që do të tentohej të votohej prej tij dhe çdo institucion tjetër që buron nga këto zgjedhje, do të ishin jolegjitime dhe të pavlefshme. Nuk është e nevojshme për të qenë jurist apo konstitucionalist për të kuptuar që një proces që përjashton nga e drejta për të votuar afro gjysmën e shqiptarëve që jetojnë jashtë Shqipërisë, nuk mund të prodhonin asnjë institucion legjitim në Shqipëri.
Krijimi i precedentit ligjor të rrezikshëm dhe minimi i besimi publik: Moszbatimi ende i këtij vendimit të Gjykatës Kushtetuese nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë krijon një precedent të rrezikshëm për vetë ekzistencën e shtetit të së drejtës në Shqipëri. Nëse një institucion nuk zbaton vendimet e gjykatave, bash ai institucion ka filluar të mendojë të mos ketë më shtet. Një sjellje e tillë nga institucioni më i lartë ligjvënës, cenon parimin e shtetit të së drejtës sipas të cilit, askush nuk është mbi Kushtetutën, parimin e sundimit të ligjit dhe vetë autoritetin e Gjykatës më të lartë në vend, duke minuar besimin e publikut në institucionet shtetërore. Nëse vetë Parlamenti shqiptar nuk respekton shtetin e së drejtës dhe nuk zbaton vendimet e Gjykatës Kushtetuese, çfarë të presim nga institucionet e tjera më të ulëta, apo nga vetë qytetarët?
Parimi i drejtĂ«sisĂ« dhe barazisĂ« para ligjit: PĂ«rjashtimi i diasporĂ«s nga e drejta pĂ«r tĂ« votuar Ă«shtĂ« njĂ« mohim i drejtĂ«s sĂ« tyre themelore dhe bie ndesh me parimin e barazisĂ«. Ădo qytetar shqiptar, pavarĂ«sisht vendndodhjes gjeografike nĂ« ditĂ«n e votimit, ka tĂ« drejtĂ«n tĂ« jetĂ« i barabartĂ« me bashkĂ«kombĂ«sit e tij qĂ« ndodhen nĂ« ShqipĂ«ri dhe tĂ« ketĂ« njĂ« zĂ« tĂ« barabartĂ« nĂ« qeverisjen e vendit tĂ« tij. Siç theksuam, zgjedhjet e mbajtura pa pjesĂ«marrjen e diasporĂ«s, janĂ« thelbĂ«sisht tĂ« meta dhe si rrjedhim kushtetutshmĂ«risht tĂ« pavlefshme, pasi lĂ«nĂ« pa i dhĂ«nĂ« mundĂ«sinĂ« e votĂ«s pothuaj gjysmĂ«s sĂ« popullsisĂ« shqiptare.
Cenimi i reputacionit tĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« arenĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare: Mohimi i sĂ« drejtĂ«s sĂ« votĂ«s pĂ«r diasporĂ«n shqiptare ngre pikĂ«pyetje tĂ« thella etike pĂ«r pĂ«rfshirjen dhe integritetin moral tĂ« sistemit zgjedhor tĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe vetĂ« organeve tĂ« qeverisjes. ShqipĂ«ria, si vend kandidati i BE-sĂ«, e ka detyrĂ« respektimin e normave demokratike dhe mbrojtjen e tĂ« drejtave themelore tĂ« qytetarĂ«ve. MospĂ«rfshirja e diasporĂ«s nĂ« procesin zgjedhor rrezikon tĂ« dĂ«mtojĂ« rĂ«ndĂ« imazhin e ShqipĂ«risĂ« dhe institucioneve tĂ« saj, nĂ« arenĂ«n ndĂ«rkombĂ«tare. Mosveprimi pĂ«r tĂ« kryer ndryshimet nĂ« Kodin Zgjedhor pĂ«r pĂ«rfshirjen e votuesve tĂ« diasporĂ«s, siç Ă«shtĂ« urdhĂ«ruar nga Gjykata Kushtetuese, sfidon drejtpĂ«rdrejt shtetin e sĂ« drejtĂ«s dhe strukturĂ«n e sistemit ligjor tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Kuvendi i duhet tĂ« veprojĂ« me shpejtĂ«si pĂ«r tĂ« amenduar Kodin Zgjedhor, qĂ« mandej tâi hapet rruga KQZ-sĂ« pĂ«r tĂ« miratuar aktet nĂ«nligjore tĂ« nevojshme pĂ«r tĂ« mundĂ«suar votimin e diasporĂ«s. Ndryshe nga sa mendojnĂ« disa aktorĂ« tĂ« politikĂ« shqiptare, KQZ-ja nuk mund tĂ« kryejĂ« nxjerrjen e akteve nĂ«nligjore, pa pasur dispozita tĂ« qarta nĂ« Kodin Zgjedhor, siç ia kĂ«rkon tashmĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« detyrueshme Gjykata Kushtetuese. Kjo Ă«shtĂ« detyrĂ« kushtetuese e Kuvendit, tĂ« cilĂ«n nuk mund ta delegojĂ«.
Fleksibiliteti teknologjik dhe pĂ«rfshirja e diasporĂ«s: Forma klasike e votimit tĂ« diasporĂ«s Ă«shtĂ« me postĂ« dhe ky mund tĂ« jetĂ« modeli mĂ« i pranueshĂ«m nĂ« ShqipĂ«ri, pĂ«r shkak tĂ« nivelit tĂ« lartĂ« tĂ« mosbesimit. PĂ«rveç votimit me postĂ«, njĂ« formĂ« tjetĂ«r mund tĂ« jetĂ« edhe votimi elektronik, duke ruajtur garancitĂ« e mosprekjes tĂ« votĂ«s. NĂ« epokĂ«n digjitale tĂ« sotme, sfidat logjistike tĂ« zbatimit tĂ« votimit tĂ« diasporĂ«s dhe siguria e saj mund tĂ« jenĂ« tĂ« kapĂ«rcyeshme. Me planifikim tĂ« duhur dhe adoptimin e teknologjive tĂ« sigurta tĂ« votimit, ShqipĂ«ria mund tĂ« lehtĂ«sojĂ« pjesĂ«marrjen e qytetarĂ«ve tĂ« saj jashtĂ« vendit pa kompromentuar integritetin e zgjedhjeve. MegjithatĂ«, kritikat e atyre qĂ« janĂ« skeptikĂ« duhet tĂ« merren seriozisht, qĂ« diasporĂ«s shqiptare tâi mundĂ«sohet njĂ« mĂ«nyrĂ« sa mĂ« e sigurt dhe e denjĂ« votimi. MĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja Ă«shtĂ« pĂ«rfshirja e diasporĂ«s nĂ« procesin zgjedhor, duke dĂ«rguar njĂ« mesazh tĂ« fuqishĂ«m uniteti kombĂ«tar, dhe forcuar idenĂ« qĂ« tĂ« gjithĂ« shqiptarĂ«t, pavarĂ«sisht se ku jetojnĂ«, janĂ« anĂ«tarĂ« integrale tĂ« njĂ« etniteti.
Kontributet ekonomike dhe ruajtja e identitetit kombëtar: Diaspora shqiptare është një nga kontribuuesit më të mëdhenj në ekonominë e vendit përmes remitancave dhe investimeve. Mospërfshirja e tyre në votimet parlamentare dërgon një mesazh të gabuar se shqiptarët që jetojnë jashtë janë qytetarë të dorës së dytë për Shqipërinë, gjë që është e papranueshme jo vetëm juridikisht, por edhe moralisht e ekonomikisht, kur dihet që emigrantët përbëjnë ende zërin më të madh të ekonomisë shqiptare. Duke i përfshirë në procesin zgjedhor, shteti shqiptar njeh kontributet e diasporës dhe inkurajon më shumë angazhim në zhvillimin e kombit. Për më tepër, diaspora është një faktor i rëndësishëm social dhe kulturor, dhe mundësia e votimit për ta rrit interesimin dhe lidhjet e tyre më të forta me Shqipërinë, të cilat janë thelbësore për ruajtjen e identitetit dhe trashëgimisë kombëtare. Gjithashtu, është lehtësisht e kuptueshme që vendimet e qeverisë shqiptare nuk janë pa pasoja për diasporën shqiptare, kudo që ata jetojnë.
Rruga pĂ«rpara, thirrje pĂ«r veprim: MeqenĂ«se juridikisht koha ka skaduar, tashmĂ« po bien kambanat e alarmit, e ka ardhur ora pĂ«r veprim. Kuvendi i ShqipĂ«risĂ« duhet tĂ« marrĂ« masa tĂ« menjĂ«hershme pĂ«r tĂ« amenduar Kodin Zgjedhor, duke shtuar dispozitat ligjore dhe mekanizmat e nevojshĂ«m ligjore pĂ«r tĂ« lejuar votimin e diasporĂ«s. Ky jo vetĂ«m qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« detyrim kushtetues i sanksionuar nga Gjykata Kushtetuese me vendim gjyqĂ«sor, por Ă«shtĂ« edhe njĂ« test i pjekurisĂ« sĂ« politikĂ«s shqiptar dhe angazhimit ndaj parimeve demokratike. Siç theksuam, hyrja nĂ« zgjedhje me Kodin Zgjedhor aktual, i shpallur antikushtetues pĂ«r mungesĂ«n qĂ« ka ndaj votĂ«s sĂ« diasporĂ«s, do tĂ« prodhonte zgjedhje antikushtetuese. Ădo jurist dhe jo vetĂ«m e kupton qĂ« zgjedhjet e bazuara mbi njĂ« sistem zgjedhor antikushtetues janĂ« automatikisht tĂ« pavlefshme dhe nuk mund tĂ« pasjellin efekte juridike. Prandaj, thirrja qĂ« i duhet bĂ«rĂ« klasĂ«s politike Ă«shtĂ« imperative, duke pĂ«rdorur çdo mjet tĂ« nevojshĂ«m demokratik.
Organizatat dhe liderët e diasporës duhen falënderuar për kontributin e deritanishëm, sepse ishte njëra prej tyre (Diaspora për Shqipërinë e Lirë), e cila e çoi dhe fitoi çështjen e votës në Gjykatën Kushtetuese. Gjithashtu, është kjo organizatë që krijoi grupin e punës së ekspertëve ligjorë të diasporës, duke bërë gati edhe projektligjin për ndryshimet e Kodit Zgjedhor bazuar mbi modelet më të mira të vendeve të zhvilluara, projekt-ligj i cili iu vu në dispozicion Kuvendit, çdo deputeti, organizmave ndërkombëtare, KQZ-së etj.. Megjithatë, diaspora shqiptare dhe këto organizma përfaqësuese kurrsesi nuk duhet të vetëkënaqen. Ato duhet të vazhdojnë të avokojnë për të drejtat e tyre dhe të bashkëpunojnë me institucionet shqiptare dhe ndërkombëtare për të ndërtuar dhe zbatuar një sistem efikas votimi për qytetarët jashtë vendit. Ky bashkëpunim do të sigurojë që procesi të jetë sa më transparent dhe gjithëpërfshirës.
Zbatimi i metodave të sigurta të votimit (përmes postës tradicionale ose elektronike) mund të sigurojë që çdo shqiptar të ketë mundësinë të ushtrojë të drejtën e tij për të votuar pavarësisht vendndodhjes gjeografike. Zgjedhjet e parlamentare të vitit 2025 janë një mundësi e artë për Shqipërinë që të tregojë përkushtimin e saj ndaj demokracisë, respektimit të së drejtave themelore dhe shtetit të së drejtës. Si qytetarë të Shqipërisë, në dimension personal, social apo institucional, ne duhet të bashkohemi dhe të mbështesim këtë kauzë. Afati kushtetues tashmë ka skaduar dhe ne duhet të kërkojmë me çdo mjet të mundshëm demokratik që Kuvendi të miratojë ndryshimet ligjore për votën e diasporës, si dhe të angazhohemi në dialog konstruktiv që zgjedhjet e vitit 2025 të jenë një reflektim i vërtetë i shpirtit shqiptar. Le të bëjmë që zgjedhjet e vitit 2025 të jenë një dëshmi e përkushtimit të Shqipërisë dhe të institucioneve të saj, duke treguar maturinë e një vendi që pretendon të behet anëtare e familjes së BE-së. Së bashku, ne mund ta kthejmë këtë moment sfide në një mundësi të rëndësishme të përparimit demokratik, duke vendosur një standard jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për demokracitë e reja kudo në botë. Ashtu u bëftë!
Autori: Ekspert konstitucionalist
NDIQE LIVE “PANORAMA TV” © Panorama.al Burimi informacionit @Panorama.al: Lexo me shume ne :bota sot www.botasot.co
